| "Μουσική", τ. 26 (Ιανουάριος 1980) |
Ο Μίκης Θεοδωράκης (29.7.1925-2.9.2021) άφησε έναν τεράστιο πλούτο συνθέσεων, ο οποίος καλύπτει σχεδόν όλα τα μουσικά είδη: κλασική μουσική (συμφωνικά, όπερες, μπαλέτο, μουσική δωματίου), μουσική για το θέατρο, για κινηματογραφικές ταινίες και τηλεοπτικές σειρές, λαϊκά κι ελαφρά τραγούδια, ορατόρια ακόμα και θρησκευτικούς ύμνους. Το έργο του είναι απροσμέτρητο και εν πολλοίς ανεξερεύνητο. Μεγάλο τμήμα της μουσικής του έχει κυκλοφορήσει σε δίσκους αλλά υπάρχουν κι ανέκδοτες συνθέσεις του. Άλλωστε είχε ξεκινήσει να γράφει μουσική και τραγούδια από τα εφηβικά του χρόνια, πολύ πριν κυκλοφορήσει δίσκους, όπως αναφέρει ο ίδιος («Ανατομία της Μουσικής», σελ. 221):
«Η πρώτη μου γνωριμία με τη μουσική ήταν το ελληνικό τραγούδι: το ελαφρό, το λαϊκό, το δημοτικό, το βυζαντινό. Τα πρώτα μου μουσικά έργα ήταν τραγούδια. Για ποιητές είχα διαλέξει τον Σολωμό, τον Βαλαωρίτη κα τον Παλαμά, τον Χατζόπουλο, τον Μαβίλη και τον Γρυπάρη. Έγραψα επίσης και ύμνους εκκλησιαστικούς και, κορυφαίο έργο εκείνης της εποχής, το «Τροπάριο της Κασσιανής» (1942). Η μουσική που έγραφα ήταν για τους φίλους μου, τους γονείς και τους συγγενείς μου. Τα τραγούδια μου τα τραγουδούσαμε στο σπίτι μας, στις καντάδες και την εκκλησιά (ύμνους)…
Το πρώτο μου συμφωνικό έργο το γράφω στα 1944 και το τελειώνω αμέσως μετά τα Δεκεμβριανά, το Γενάρη του 1945. Είναι γραμμένο για ορχήστρα εγχόρδων και μικτή χορωδία. είχε τίτλο «Συμφωνία». Το κείμενο ήταν δικό μου. Άρχιζε με την αναζήτηση του θεού και τέλειωνε με την ανακάλυψη του… εργάτη!»
Ακολουθούν οι διώξεις, η στράτευση, η εξορία και, μετά τον εμφύλιο, η αναχώρηση για σπουδές στο Παρίσι με υποτροφία. Εκεί προσηλώνεται στην ευρωπαϊκή μουσική. Συνθέτει κυρίως συμφωνικά έργα με τα οποία γίνεται γνωστός και το 1957 παίρνει το πρώτο βραβείο του Φεστιβάλ της Μόσχας για το έργο του "Σουίτα No 1 για πιάνο και ορχήστρα". Τραγούδια γράφει μόνο για ιδιωτική χρήση, όπως τον κύκλο τραγουδιών «Λιποτάκτες» το 1955 σε στίχους του αδερφού του, του Γιάννη.
Πριν φύγει για το Παρίσι βιοποριζόταν γράφοντας μουσική κριτική σε εφημερίδες, παίζοντας περιστασιακά σε ορχήστρες (ΕΙΡ, Βασιλικό Θέατρο κ.ά.) και συνθέτοντας παιδικά τραγουδάκια για την ιστορική ραδιοφωνική εκπομπή «θεία Λένα» της Αντιγόνης Μεταξά (1905-71). Το 1953 έγραψε τη μουσική για την ταινία «Το Ξυπόλητο Τάγμα» του Γκρεγκ Τάλλας (Γρηγόρη Θαλασσινού, 1909-93). Με την προκαταβολή από την αμοιβή του έκανε το γάμο του με την Μυρτώ (γεν. 1927), κόρη του Μικρασιάτη καθηγητή της Ευαγγελικής Σχολής Ν. Σμύρνης Ηλία Αλτίνογλου, την οποία είχε γνωρίσει ως φοιτήτρια ιατρικής, όταν έμενε κι εκείνος στη Ν. Σμύρνη. Έφυγαν μαζί στο Παρίσι, όπου γεννήθηκαν η Μαργαρίτα (1958) και ο Γιώργος (1960). Έζησαν εκεί ως τις αρχές της δεκ. ’60. Σταδιακά στρέφεται στο λαϊκό τραγούδι και στη μελοποίηση ποιημάτων: Επιτάφιος (1958), Επιφάνεια (1960), Άξιον Εστί (1960) κλπ. Οπότε αποφασίζει να επιστρέψει οριστικά στην Ελλάδα, στη Ν. Σμύρνη, όπου συνθέτει τα σπουδαιότερα και πιο γνωστά έργα του ως το 1967. Με την επικράτηση της δικτατορίας φυλακίζεται, εξορίζεται και τελικά φεύγει πάλι στο Παρίσι, όπου με τη μουσική του και τις συναυλίες του θα συνεχίσει τον αντιχουντικό αγώνα στην Ευρώπη και σε όλο τον πλανήτη και θα συνθέσει ανεπανάληπτα μουσικά έργα.
 |
| Ν. Σμύρνη 1963: ο Μίκης με την οικογένειά του και τους γονείς της Μυρτώς (ζεύγος Αλτίνογλου). |
Με αφορμή τον θάνατό του τον περασμένο Σεπτέμβρη, ξεκίνησα μια αναπόληση στη μουσική και στα τραγούδια του, η οποία σταδιακά μορφοποιήθηκε στο παρόν άρθρο. Η αναδρομή αυτή δεν έχει σε καμιά περίπτωση χαρακτήρα μελέτης ούτε κατά διάνοια είναι προσπάθεια συνολικής παρουσίασης του έργου του. Η λεπτομερής καταγραφή, μελέτη και ανάδειξη της συνολικής μουσικής προσφοράς του Μίκη αποτελεί αντικείμενο των ειδικών μουσικολόγων. Μπήκα στη διαδικασία αυτή καθαρά από εσωτερική προσωπική ανάγκη να ξαναθυμηθώ μέσα από τα τραγούδια του, να διατρέξω και να ξαναζήσω, αν θέλετε, στιγμές που σφράγισαν τη ζωή της γενιάς μου κατά τις προηγούμενες δεκαετίες.
Το ερέθισμα για τη διαδικασία αυτή μου έδωσε μια συλλογή φωτογραφιών των δίσκων του Μίκη, τις οποίες μου είχε προωθήσει πριν από πολλά χρόνια ο εξάδελφος και φίλος φωτογράφος Ηλίας Ι. Γεωργουλέας. Φωτογραφικό υλικό από τη συλλογή αυτή είχε εκτεθεί το Μάιο του 2009 σε μουσική εκδήλωση αφιερωμένη στον Μίκη Θεοδωράκη που είχε διοργανώσει στο σχολείο που εργαζόμουν, το «Ομήρειο» 2ο Γυμνάσιο Ν. Σμύρνης, η αείμνηστη μουσικός Γιώτα Παπαϊωάννου, με τη συνεργασία των φιλολόγων καθηγητριών Μαρίας Δανιήλ, Άντας Μαγκάκη, Χρύσας Μιχαλοπούλου και του εικαστικού Κώστα Φραγκόπουλου.
Το αρχείο αυτό, το οποίο κράτησα με την γνωστή μου αρχειομανία, το αναζήτησα και το βρήκα ξανά σε κάποιον παλιό σκληρό δίσκο. Κάπως έτσι πήρε μπρος η μνήμη, άρχισε το ψάξιμο και προέκυψαν μια σειρά από αναρτήσεις στο FB με αναφορές στη δισκογραφία του Μίκη ως το 1975, τις οποίες συγκέντρωσα στην παρούσα δημοσίευση. Φυσικά, ο Μίκης δεν έπαψε να συνθέτει και να κυκλοφορεί δίσκους και μετά το 1975 αλλά η ατελής κι ερασιτεχνική δική μου προσπάθεια σταμάτησε εκεί. Ίσως, σε μια επόμενη φάση υπάρξει ένα β΄ μέρος με τους μεταγενέστερους δίσκους του.
Θ.Μ. 27.4.2022
01. "Η Συναυλία στο ΚΕΝΤΡΙΚΟΝ"
-Το Μάρτιο του 1961, ο δ/ντής του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας [του πρόγονου της ΕΡΤ] Πύρρος Σπυρομήλιος διοργάνωσε στο θέατρο ΚΕΝΤΡΙΚΟΝ που βρισκόταν στην πλατεία Κολοκοτρώνη [έχει κατεδαφιστεί πλέον], σειρά συναυλιών με την ορχήστρα του ΕΙΡ με καλλιτέχνες της νέας εποχής του ελληνικού τραγουδιού [μουσικούς, συνθέτες, τραγουδιστές]. Σε δυο από αυτές διευθυντής της ορχήστρας του ΕΙΡ ήταν ο Μ. Θεοδωράκης που παρουσίασε τραγούδια του.
-Την εκδήλωση παρουσίασε η Μάρω Κοντού. Συμμετείχαν: ο Μ. Χατζηδάκις στο πιάνο [σε δυο τραγούδια], ο Μ. Χιώτης στο μπουζούκι και για πρώτη φορά σε θέατρο κι όχι σε κέντρα διασκέδασης τραγούδησαν: Στ. Καζαντζίδης, Μαρινέλα, Μ. Λίντα, Γρ. Μπιθικότσης [που λόγω τρακ διέκοψε στη μέση το "Σε πότισα ροδόσταμο" και το συνέχισε ο Μίκης!], Τέρυ Χρυσός στην πρώτη του εμφάνιση.
-Στο δίσκο που κυκλοφόρησε μετά τη δικτατορία περιλαμβάνονται αποσπάσματα από την πρώτη συναυλία, όσα σώθηκαν ηχογραφημένα σε χέρια ιδιωτών, καθώς στα χρόνια της χούντας οι μαγνητοταινίες που υπήρχαν στο αρχείο του ΕΙΡ καταστράφηκαν!
Θ.Μ. 19.9.2021
02. "Όμορφη πόλη"
-Τραγούδια που γράφτηκαν για την ομώνυμη μουσικοθεατρική παράσταση που ανέβασε τον Ιούνιο 1962 ο σκηνοθέτης Μιχάλης Κακογιάννης στο θέατρο "Παρκ", με κείμενα του Μποστ και του Μ. Θεοδωράκη, σκηνικά και κοστούμια του Βασίλη Φωτόπουλου και του Μποστ, χορογραφίες του Βαγγέλη Σειληνού και καλλιτεχνική διεύθυνση της Μαρίας Καλουτά. Το έργο ήταν επικεντρωμένο στην Εθνική Συμφιλίωση μετά τον Εμφύλιο. Ο συνθέτης είχε ήδη συνεργαστεί με τον Κακογιάννη καθώς είχε συνθέσει τη μουσική για την τανία "Ηλέκτρα".
-Μετείχε ένα καστ γνωστών ηθοποιών, παλιών και νέων: Σμάρω Στεφανίδου [μαμά Ελλάς], Γιάννης Μαλούχος [Πειναλέων], Μαρία Κωσταντάρου [Ανεργίτσα], Κώστας Δούκας, Κώστας Ρηγόπουλος, Μαρία Καλουτά, Άννα Καλουτά, Ανδρέας Ντούζος, Καίτη Γώγου, Μάρθα Καραγιάννη, Ελένη Προκοπίου, Βασίλης Μαλούχος, Ρένος Βρεττάκος, Δ. Νικολέλης, Μαρία Γαλάνη.
-Τα τραγούδια ακούγονταν κυρίως στο β΄ μέρος και ήταν σε στίχους των Δημήτρη Χριστοδούλου, Ερρίκου Θαλασσινού, Μποστ, Άκη Δασκαλόπουλου. Τραγουδούσαν: Γρηγόρης Μπιθικώτσης, Ντόρα Γιαννακοπούλου, Γιάννης Βογιατζής [στο δίσκο ο Ανδρέας Ντούζος], αδελφές Καλουτά και χορωδία. Στο μπουζούκι οι Λάκης Καρνέζης, Κώστας Παπαδόπουλος.
-Ακούγονται τα πασίγνωστα: Τραγούδι της ξενιτιάς [Φεγγάρι μάγια μου κανες], Καϋμός [Είναι μεγάλος ο καημός], Μέσα στα μαύρα σου μαλλιά, κάποιες μπαλάντες από τη Ντόρα Γιαννακοπούλου κ.ά. Στο δίσκο συμμετέχουν επίσης: ως μουσικός ο Δήμος Μούτσης (φυσαρμόνικα) ενώ ο Μάνος Λοΐζος διευθύνει την χορωδία! Να σημειωθεί πως το ομώνυμο τραγούδι "Όμορφη πόλη" που είχε συνθέσει ο Μίκης από την δεκ. '50 σε στίχους Γιάννη Θεοδωράκη δεν ακούγεται στην παράσταση και φυσικά δεν περιλαμβάνεται στο δίσκο.
-Παράλληλα με την παράσταση τα τραγούδια ηχογραφήθηκαν σε δίσκο. Στη διάρκεια των ηχογραφήσεων στο στούντιο της Κολούμπια η υγεία του Μίκη επιδεινώθηκε. Η παλιά φυματίωση που κουβαλούσε από τη Μακρόνησο χειροτέρεψε, έκανε αιμοπτύσεις κι έφυγε για θεραπεία σε σανατόριο της Αγγλίας, με αποτέλεσμα η παράσταση να κινδυνέψει να κατέβει. Τότε ο Μίκης ζήτησε από τους Μαν. Χιώτη/Μαίρη Λίντα και Καζαντζίδη/Μαρινέλα να βοηθήσουν συμμετέχοντας εκτάκτως. Μάλιστα έγραψε κι έστειλε από το σανατόριο νέα τραγούδια για κάθε ζευγάρι, κάτι που έγινε κι οι παραστάσεις συνεχίστηκαν.
-Την ίδια ακριβώς περίοδο ο Μάνος Χατζηδάκις ανέβασε την "Οδό Ονείρων", σε σκηνοθεσία Αλέξη Σολομού, στο θέατρο "Μετροπόλιταν" που βρισκόταν σε απόσταση λίγων μέτρων από το "Παρκ" επί της Λεωφ. Αλεξάνδρας. Με αποτέλεσμα απέναντι από το Πεδίον του [θεού του πολέμου] Άρεως να λάβει χώρα μια αναμέτρηση των γιγάντων της μουσικής που τροφοδότησε τις στήλες των εφημερίδων με σχόλια για καιρό, χωρίς όμως να εμπλακούν οι δυο συνθέτες. Άλλωστε την επόμενη σεζόν συνεργάστηκαν στην παράσταση "Μαγική πόλη".
-Τι εποχή!
*Σημείωση: Ο δίσκος «Όμορφη πόλη» δεν περιέχει το ομώνυμο τραγούδι.
Θ.Μ. 20.9.2021
03. "Το Τραγούδι του νεκρού αδερφού"
-Ο δίσκος κυκλοφόρησε το 1962, με τον κύκλο τραγουδιών που έγραψε ο Μίκης για το ομώνυμο μουσικό/θεατρικό έργο του, τα επτά σε δικούς του στίχους και το εκπληκτικό "Νανούρισμα" σε στίχους του Κώστα Βίρβου.
-Το «Τραγούδι του νεκρού αδελφού» ανέβηκε για πρώτη φορά τον Οκτώβριο του 1962 στο Θέατρο Καλουτά από το Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο του Μάνου Κατράκη. Κείμενα Μίκης Θεοδωράκης, σκηνοθεσία Πέλος Κατσέλης, σκηνικά Νίκος Νικολάου, χορογραφίες Ζουζού Νικολούδη. Πρωταγωνιστές οι ηθοποιοί: Μάνος Κατράκης, Βέρα Ζαβιτσιάνου, Δέσποινα Μπεμπεδέλη, Νίκος Ξανθόπουλος, Μπέττυ Αρβανίτη, Μαρία Κωνσταντάρου, Θόδωρος Έξαρχος, Ζουζού Νικολούδη. Μπουζούκι: Λάκης Καρνέζης, Κώστας Παπαδόπουλος.
-Τραγουδούν: ο Γρ. Μπιθικώτσης σε 6 τραγούδια, από ένα η Δέσποινα Μπεμπεδέλη και η Βέρα Ζαβιτσιάνου ενώ ένα είναι ορχηστρικό.
-Θέμα της παράστασης ήταν οι τραγικές επιπτώσεις της πρώτης μετακατοχικής περιόδου: ο εμφύλιος, οι διώξεις και εκτελέσεις αγωνιστών κλπ. Ο τίτλος προέρχεται προφανώς από το δημοτικό μοιρολόγι "Του νεκρού αδελφού" (Μάνα με τους εννιά σου γιους και με τη µια σου κόρη) και παραπέμπει στην ελληνική λαϊκή παράδοση. Ο Μίκης είχε πει για το έργο αυτό: "Με το 'Τραγούδι του νεκρού αδελφού' ταυτίζομαι περισσότερο από ότι με οποιοδήποτε άλλο έργο μου, από κάθε άποψη: μουσική, ανθρώπινη, βιωματική, αγωνιστική και προπαντός ελληνική, μιας κι ο Εμφύλιος βύθισε την Ελλάδα στα δάκρυα, στο αίμα και στη δίχως τέλος δοκιμασία. Κάθε τόσο οι ήρωες του δράματος αναφέρονται στον Λαϊκό Τραγουδιστή και στους μουσικούς με ευλάβεια και με δέος. Τους γυρεύουν συμπαράσταση και συμβολή. Γιατί είναι το μάτι και η ψυχή, η φωνή και η μνήμη του Λαού και της Ιστορίας".
-Η παράσταση και ο δίσκος ξεκινούν με το λαϊκό ορχηστρικό "Δοξαστικό". Ακολουθούν μερικά από τα πιο αισθαντικά, αγαπημένα και πολυτραγουδισμένα λαϊκά τραγούδια του συνθέτη και κλείνει πάλι με το "Δοξαστικό" με τους τραγικούς και αισιόδοξους συνάμα στίχους του (Ενωθείτε, βράχια βράχια... Σήμερα παντρεύουμε τον Ήλιο με τη νύφη τη μονάκριβη, την Πασχαλιά) που αποδίδουν ο Γρ. Μπιθικώτσης και Χορωδία:
"Απρίλης" (Απρίλη μου ξανθέ).
"Το όνειρο" (Δυο γιους είχες μανούλα μου).
"Νανούρισμα" (Κοιμήσου αγγελούδι μου).
"Ένα δειλινό".
"Προδομένη αγάπη" (Τα μεσάνυχτα που σβήνουνε οι ώρες).
"Τον Παύλο και τον Νικολιό".
"Στα Περιβόλια".
"Δοξαστικό" (Ενωθείτε).
*Θ.Μ. 21.9.2021
04. "Mikis Theodorakis on the screen"
-Διπλός δίσκος που κυκλοφόρησε στον Καναδά το 1993 και απευθυνόταν κυρίως στην αγορά της Αμερικής. Περιλαμβάνει τη μουσική και τα τραγούδια του συνθέτη από τέσσερις κινηματογραφικές ταινίες: Φαίδρα (1962), Ζ (1969), Κατάσταση πολιορκίας (1972), Σέρπικο (1973). Αναλυτικά:
* "Φαίδρα" (Phaedra: 1962). Δραματική ταινία που βασίζεται στην τραγωδία του Ευριπίδη "Ιππόλυτος", σε σκηνοθεσία Ζυλ Ντασέν και σενάριο της Μαργαρίτας Λυμπεράκη. Πρωταγωνιστές: Μελίνα Μερκούρη (υποψήφια για τη Χρυσή Σφαίρα), Anthony Perkins, Raf Vallone.
- Για την μουσική επένδυση ο Μίκης συνέθεσε το τραγούδι "Αστέρι μου φεγγάρι μου" που τραγουδά η Μελίνα σε πρώτη εκτέλεση. Πρόκειται για την βασική μελωδία που διατρέχει το φιλμ, με τίτλο "Love theme from Phaedra". Επίσης, ο συνθέτης χρησιμοποιεί θέματα από παλιότερα τραγούδια του (όπως το "Βράχο, βράχο τον καημό μου"), από την αμερικάνικη τζαζ και slow music, καθώς και μουσικά μέρη από το έργο του Johann Sebastian Bach "Toccata and Fugue for organ in F major". Στην ταινία ακούγονται δυο τραγούδια:
"Αστέρι μου φεγγάρι μου" (στίχοι Γιάννη Θεοδωράκη), από την Μελίνα Μερκούρη. Αυτή είναι η βασική μελωδία της ταινίας.
"Ροδόσταμο" (στίχοι Νίκου Γκάτσου), από την Μελίνα και τον Άντονι Πέρκινς, που είχε τραγουδήσει σε πρώτη εκτέλεση η Μαίρη Λίντα.
* "Ζ" (1969). Γαλλο-αλγερινή (γυρίστηκε στο Αλγέρι) ταινία του Κώστα Γαβρά που αναφέρεται στη δολοφονία Λαμπράκη και στην προσπάθεια συγκάλυψης της ενοχής κρατικών παραγόντων, βασισμένο στο ομώνυμο βιβλίο του Βασίλη Βασιλικού που διασκεύασαν σε σενάριο ο Γαβράς με τον Ισπανό συγγραφέα Jorge Semprun. Πρωταγωνιστούν: Jean-Louis Trintignant, Ειρήνη Παπά, Yves Montand.
-Η μουσική του Μίκη για την ταινία έλαβε το Βραβείο BAFTA (Βρετανικής Ακαδημίας Κινηματογράφου) 1970 και η σύνθεσή της ήταν περιπετειώδης. Σύμφωνα με μαρτυρία του Κώστα Γαβρά (συνέντευξη στον Κώστα Τσίμα, Καθημερινή 6/2/2017) που επιβεβαίωσε κι ο Μίκης, ο Γαβράς έστειλε από το Παρίσι στη Ζάτουνα Αρκαδίας, όπου είχε εκτοπιστεί ο Θεοδωράκης, τον ηθοποιό Jacques Perrin, με σκοπό να του ζητήσει να χρησιμοποιήσει τη μουσική του για την ταινία που ετοίμαζε. Ο συνθέτης έδωσε το ΟΚ κι έγραψε σε ένα πακέτο τσιγάρα: "Ο Κώστας να πάρει από τη μουσική μου ό,τι θέλει".
-Ο Γαβράς διάλεξε κομμάτια από έργα του Μίκη και προσέλαβε το Γάλλο μουσικοσυνθέτη Bernard Gerard να τα ενορχηστρώσει. Μάλιστα σε μια σκηνή καθώς πισωγύριζαν το φιλμ, διαπίστωσε πως η μουσική παιγμένη ανάποδα ταίριαζε καλύτερα και ζήτησε από τον Gerard να τη γράψει αντίστροφα, από το τέλος προς την αρχή. Για μπουζούκια αναζήτησε Έλληνες οργανοπαίκτες που ζούσαν στην Ευρώπη, κυρίως από το Βέλγιο.
-Ως μουσική είσοδος χρησιμοποιήθηκε η μελωδία από το τραγούδι "Αντώνης" (Εκεί στη σκάλα την πλατειά) από την "Μπαλάντα του Μάουτχαουζεν" (1966). Ακολουθούν μελωδικά θέματα από το "Γελαστό παιδί", ένα από αυτά (το νο 9 του δίσκου) ανεστραμμένο, από το τέλος προς την αρχή. Το τραγούδι είχε συνθέσει ο Μίκης για το θεατρικό "Ένας όμηρος" του Ιρλανδού ποιητή και αγωνιστή του ΙRA Brendan Behan, σε μετάφραση του Βασίλη Ρώτα, έργο που είχε ανεβεί από το Κυκλικό Θέατρο του Λεωνίδα Τριβιζά τον Απρίλιο του 1962. Το τραγούδι δεν ακούγεται στην ταινία.
-Παρεμβάλλονται το ηλεκτρονικό κομμάτι Psyche Rock (ή Cafe Rock) των Michel Colombier και Pierre Henry, το οποίο είχαν συνθέσει για μια παράσταση του Maurice Bejart, η μελωδία του τραγουδιού του Μίκη "Ποιος δεν μιλά για την Λαμπρή" (επίσης από το "Ένας όμηρος") και δυο τραγούδια του σε στίχους Μάνου Ελευθερίου:
"Το παλικάρι έχει καημό": ακούγεται δυο φορές σε δύο εκτελέσεις, μία από την Μαρία Φαραντούρη και μία από τον Μίκη και χορωδία.
"Σ' αυτή τη γειτονιά": από τον Μίκη και χορωδία.
* "Κατάσταση πολιορκίας" (Etat de siege: 1972). Γαλλική ταινία σε σκηνοθεσία Κώστα Γαβρά και σενάριο Franco Solinas, με πρωταγωνιστές τους Yves Montand, Renato Salvatori, O.E. Hasse. Το φιλμ γυρίστηκε στη Χιλή, κατά την σύντομη δημοκρατική σοσιαλιστική διακυβέρνηση του Σαλβαδόρ Αλιέντε. Αναφέρεται στον αγώνα των αριστερών ανταρτών Τουπαμάρος εναντίον της δικτατορίας της Ουρουγουάης και στην εμπλοκή των ΗΠΑ στη Λατινική Αμερική, με σκηνικό την ανάκριση ενός Αμερικανού πράκτορα. Για το λόγο αυτό, αρχικά εμποδίστηκε η διανομή στις ΗΠΑ (περίοδος Νίξον), αν και θεωρείται από τις καλύτερες ταινίες του Γαβρά. Τελικά, προβλήθηκε από έναν τηλεοπτικό σταθμό.
-Η μουσική επένδυση της ταινίας, για την οποία ο Μίκης χρησιμοποίησε μελωδίες από το ορατόριο Canto General το οποίο δούλευε τότε, ήταν υποψήφια για το Βραβείο BAFTA (Βρετανικής Ακαδημίας Κινηματογράφου) 1974. Περιλαμβάνει εννέα θέματα, τα οποία ηχογραφήθηκαν στο Παρίσι τα Χριστούγεννα του 1972. Τους μουσικούς της ορχήστρας συνοδεύει το χιλιανό συγκρότημα Los Calchakis, το οποίο αποδίδει αυθεντικά το νοτιοαμερικανικό ηχητικό κλίμα.
* "Serpico" (1973). Αστυνομική ταινία αμερικανικής παραγωγής, σε σκηνοθεσία Sidney Lumet, βασισμένη στο ομώνυμο βιβλίο του Peter Maas, με πρωταγωνιστές τους Al Pacino, John Randolph, Jack Kehoe, Barbara Eda-Young κ.ά. Το φιλμ αναφέρεται στην αληθινή ιστορία του τίμιου αξιωματικού της αστυνομίας της Νέας Υόρκης Frank Serpico, ο οποίος συγκρούστηκε με συναδέλφους του, όταν κατήγγειλε τη διαφθορά που υπήρχε στο αστυνομικό σώμα της πόλης.
-Η μουσική του Μίκη για την ταινία ήταν υποψήφια για τα Βραβεία BAFTA 1975 (Βρετανικής Ακαδημίας Κινηματογράφου) και Grammy 1975. Σύμφωνα με μαρτυρία του ηθοποιού και μουσικού Άλκη Παναγιωτίδη (συνέντευξη στον Γιάννη Αλεξίου, 'Ogdoo.gr' 17.9.2021), ο Μίκης συνέθεσε τη μουσική του φιλμ μέσα στο πούλμαν, όταν ταξίδευε με την ορχήστρα του από Λος Άντζελες προς Σαν Φρανσίσκο, στην παναμερικανική περιοδεία του Canto General. Στην περιοδεία αυτή ο Παναγιωτίδης έπαιζε κρουστά στην ορχήστρα του Μίκη. Για τη βασική μελωδία ο Μίκης χρησιμοποίησε θέματα από έργα του Ιταλού μουσουργού Giacomo Puccini (1858-1924). Το εισαγωγικό θέμα της ταινίας έγινε πιο γνωστό, όταν κυκλοφόρησε ως τραγούδι, σε στίχους Μανώλη Αναγνωστάκη, με τίτλο "Δρόμοι παλιοί" (Και προχωρούσε μέσα στη νύχτα...).
*Θ.Μ. 22.09.2021
05. "Η γειτονιά των αγγέλων"
-Ο δίσκος περιλαμβάνει τα τραγούδια και τη μουσική που έγραψε ο Μίκης για το ομώνυμο θεατρικό έργο του Ιάκωβου Καμπανέλη (σενάριο και σκηνοθεσία), το οποίο ανέβηκε τον Οκτώβριο του 1963 στο θέατρο «Κοτοπούλη-Rex», με σκηνικά-κοστούμια του Βασίλη Φωτόπουλου, χορογραφίες του Βαγγέλη Σειληνού και με γνωστούς ηθοποιούς στους βασικούς ρόλους: Τζένη Καρέζη, Νίκος Κούρκουλος, Διονύσης Παπαγιαννόπουλος, Δημήτρης Νικολαΐδης, Αλίκη Ζωγράφου, Ζωή Φυτούση κ.ά.
-Στην παράσταση απεικονίζεται η νεοελληνική κοινωνία της δεκ. '60, η οποία βρίσκεται σε μεταβατική φάση, με το σκηνικό να στήνεται στην αυλή μιας ταβέρνας σε μια γειτονιά της Δραπετσώνας. Η κοινωνία αλλάζει, πολυκατοικίες ανεγείρονται δίπλα στα λαϊκά σπίτια, έρχονται νέοι γείτονες με διαφορετική νοοτροπία, κάποιοι νεόπλουτοι. Οι παλιοί, απλοί άνθρωποι παλεύουν αφενός να αφομοιώσουν τις αλλαγές αφετέρου να βρουν μια θέση κι έναν ρόλο στη νέα εποχή. Παρά την εκπληκτική μουσική του Μίκη, η παράσταση δεν πήγε καλά. Κατέβηκε μετά από ένα μήνα.
-Η μουσική περιλαμβάνει τραγούδια και ορχηστρικά κομμάτια που συνοδεύουν τις χορογραφίες. Τα χορευτικά και οι μελωδίες δένονται οργανικά με το κείμενο κι αποτελούν ενιαίο σύνολο, ώστε το έργο δεν νοείται χωρίς τη μουσική του Μίκη. Στην λαϊκή ορχήστρα επικεφαλής ήταν ο Γιώργος Ζαμπέτας με το μπουζούκι του, το όνομα του οποίου δεν μπήκε στο δίσκο, κάτι που είχε παράπονο ο λαϊκός τροβαδούρος και το έλεγε συχνά. Παρά την πίκρα του, παραδεχόταν πως ο δίσκος ήταν καταπληκτικός: "ήτανε και «Ο δίσκος»! Τέτοιος δίσκος δεν ξανάγινε ποτέ", έλεγε. Κι ο Μίκης αναγνώριζε τη συνεισφορά του Ζαμπέτα στο αποτέλεσμα: "...αυτός παίζει ένα γλυκό μπουζούκι", είχε πει. "Οι μουσικοί οι δικοί μου ήταν πιο κλασικοί, ο Χιώτης επίσης ήταν πιο αυστηρός, πιο δεξιοτέχνης. Πιο «ποιητής» στο μπουζούκι ήταν ο Ζαμπέτας, ο οποίος ήταν και γλυκύτατος άνθρωπος" (‘‘ogdoo.gr’’ 29/3/2018). Στην ορχήστρα μετείχαν επίσης: Γιάννης Διδίλης πιάνο, Ανδρέας Ροδουσάκης μπάσο, Μπάμπης Μαλλίδης κιθάρα.
-Τα τραγούδια, όλα σε στίχους Ιάκ. Καμπανέλη, είναι από τα πιο όμορφα και δημοφιλή λαϊκά στην ιστορία της ελληνικής δισκογραφίας:
"Στρώσε το στρώμα σου": Νίκος Κούρκουλος, Βαγγέλης Σειληνός και χορωδία.
"Το ψωμί 'ναι στο τραπέζι": Γιάννης Πουλόπουλος και χορωδία.
"Από το παράθυρό σου": Τζένη Καρέζη, Νίκος Κούρκουλος.
"Δόξα τω θεώ": Γιάννης Πουλόπουλος.
-Τα ορχηστρικά, σε λαϊκούς χορευτικούς ρυθμούς: χασάπικο, χασαποσέρβικο, συρτάκι, ζεϊμπέκικο, είναι πασίγνωστα, έχουν γνωρίσει άπειρες εκτελέσεις και, μαζί με τον «Ζορμπά», έγιναν γνωστά παγκοσμίως. Άλλωστε το χορευτικό του «Ζορμπά» προέκυψε από συνδυασμό του χασάπικου «Στρώσε το στρώμα σου» με τον «Κρητικό χορό». Τα ορχηστρικά κομμάτια παίχτηκαν σε δυο τριάδες:
"Πενιά" - "Οι χαρταετοί" - "Χασαποσέρβικος", μπουζούκι Γιώργος Ζαμπέτας.
"Στης γειτονιάς τον ουρανό" - "Ερωτική σκηνή" - "Ζεϊμπέκικος", μπουζούκι Γιώργος Ζαμπέτας.
Θ.Μ. 24.9.2021.
06. "Ένας όμηρος"
-Τον Οκτώβριο του 1961 φτάνει στον Μίκη, στο Παρίσι, το θεατρικό του Ιρλανδού ποιητή και αγωνιστή του ΙRA Brendan Behan (Μπρένταν Μπίαν) "Ένας όμηρος", το οποίο περιλάμβανε και 15 ποιήματα, μεταφρασμένο από το Βασίλη Ρώτα και την Βούλα Δαμιανάκου. Είναι εμπνευσμένο από τον απελευθερωτικό αγώνα των Ιρλανδών κατά των Άγγλων. Ο Μίκης ενθουσιάζεται και μελοποιεί το θεατρικό και τα ποιήματα καθώς είναι μια εποχή φορτισμένη από τον κυπριακό αγώνα κατά των Άγγλων ενώ δεν απέχει και πολύ χρονικά από την αγγλική επέμβαση στην Ελλάδα κατά του ΕΑΜ.
-Τον Απρίλιο του 1962 το έργο ανέβηκε από το "Κυκλικό Θέατρο" του Λεωνίδα Τριβιζά σε δική του σκηνοθεσία, με σκηνικά και κοστούμια του Γιάννη Τσαρούχη και την Ντόρα Γιαννακοπούλου στα τραγούδια. Σημειώνει μεγάλη καλλιτεχνική κι εμπορική επιτυχία. Τον ίδιο χρόνο, τέσσερα τραγούδια με την Γιαννακοπούλου και τον Δημήτρη Φάμπα στην κιθάρα βγήκαν σε 45άρια. Το 1964 κυκλοφόρησε όλο το έργο, με ενορχήστρωση του συνθέτη κι ερμηνευτή τον ίδιο, σε μεγάλο δίσκο με εξώφυλλο του Α. Τάσσου, ταυτόχρονα από τη Lyra και δύο γαλλικές δισκογραφικές εταιρίες. Πιο δημοφιλής, όμως, έγινε η επόμενη (το 1966) εκτέλεση του έργου με τη φωνή της Μαρίας Φαραντούρη, η οποία απογείωσε το μουσικό υλικό, ειδικά τις μπαλάντες, τις οποίες η φωνή του Θεοδωράκη είχε αποδώσει πιο μελαγχολικά κι αδύναμα.
-Το έργο και κυρίως το τραγούδι "Το γελαστό παιδί" είχαν μεγάλη απήχηση στα χρόνια που ακολούθησαν, καθώς συνδέθηκαν με ελληνικά γεγονότα. Έτσι το "γελαστό παιδί" που αναφέρεται στην δολοφονία από τους Άγγλους του Ιρλανδού αγωνιστή Michael Collins (Μάικλ Κόλινς, 1890-1922), συνδέθηκε με τη δολοφονία του Λαμπράκη καθώς ο Γαβράς χρησιμοποίησε τη μελωδία στην ταινία "Ζ". Επίσης, μετά τη δικτατορία το τραγούδι "Ήταν 18 Νοέμβρη", συνέδεσε το έργο με την δικτατορία και την εξέγερση του Πολυτεχνείου.
-Στο "Ένας όμηρος" ο συνθέτης καταφέρνει να συνδυάσει το επικό με το λυρικό στοιχείο, κυρίως στο "Γελαστό παιδί". Υψηλού επιπέδου συνθέσεις είναι τα "Άνοιξε λίγο το παράθυρο", "Τον Σεπτέμβριο θυμάμαι", "Ποιος δεν μιλά για την Λαμπρή" (κι αυτή η μελωδία χρησιμοποιήθηκε στο "Ζ"). Αριστοτεχνικό μείγμα λαϊκής μουσικής με κλασική αλλά και με ποπ στοιχεία, βρίσκουμε στα παιχνιδιάρικα "Θα σου δώσω ένα τόπι χρυσό" (Αν με πάρεις, με πάρεις, με πάρεις...), "Θα Σου Στείλω Μάνα", "Ένας Άγγλος νιος και τυχερός". Το ανάγνωσμα "Διαβάζεις στην Αγία Γραφή" διαπνέεται από αγγλοσαξονικό καυστικό χιούμορ. Ως πιο αδύναμες συνθέσεις του έργου θεωρούνται οι μπαλάντες: "Δεν έχει η Γη κι ο Κόσμος θέση", "Δεν έχει θέση η Γη", "Θες να ζεις απ’ τις γυναίκες" (με στίχους προκλητικούς για την εποχή του), "Δεν παίρνει εδώ κανείς", "Λατρεύω Τον Σωτήρα Μου", "Της κόλασης καμπάνες" (εξαιρετικό).
Θ.Μ. 25.9.2021
07. "Η Ελλάς χωρίς ερείπια"
-Όχι πολύ γνωστός δίσκος, που περιλαμβάνει τη μουσική και τα τραγούδια των Μίκη Θεοδωράκη και Σταύρου Ξαρχάκου, τα οποία επένδυσαν μουσικά το ομώνυμο ντοκιμαντέρ. Η ταινία έλαβε Α΄ Βραβείο στο Φεστιβάλ Μόσχας 1965, ενώ προβλήθηκε και στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης 1965, χωρίς να διακριθεί. Βγήκε στις αθηναϊκές αίθουσες τον Φεβρουάριο 1966 και έκοψε περίπου 32.000 εισιτήρια. Παρουσιάστηκε ως μια αναζήτηση της πολιτιστικής ταυτότητας της σύγχρονης Ελλάδας αλλά στην ουσία είναι ένα τουριστικό ντοκιμαντέρ, με ωραία πλάνα σινεμασκόπ και λήψεις από αέρος που προβάλλουν όμορφα τοπία της στεριανής και της νησιωτικής Ελλάδας, τη σύγχρονη ζωή, κάποια παραδοσιακά στοιχεία και μερικές αναδρομές στο παρελθόν. Σκηνοθεσία και παραγωγή ήταν του Άγγελου Λάμπρου, το σενάριο της Ροζ Μακίνλεϋ (αναφέρεται κι ως Rose McCauley), και η διεύθυνση φωτογραφίας των Μικέ Γραμματικόπουλου, Άγγελου Λάμπρου. Ως αφηγητές μετείχαν οι ηθοποιοί Μάνος Κατράκης, Καίτη Πάνου.
-Η μουσική επένδυση των δύο συνθετών είναι κυρίως ορχηστρική, συχνά συνεχής (ποτ πουρί). Δυο τραγούδια ερμηνεύονται από χορωδίες, από ένα του κάθε συνθέτη. Ο Μίκης χρησιμοποίησε παλιότερα δικά του μουσικά θέματα, κυρίως από τα έργα «Γειτονιά των αγγέλων» και «Όμορφη πόλη». Ακούγονται δυο τραγούδια του:
--"Λίμνες το φθινόπωρο" από την Ντόρα Γιαννακοπούλου.
--"Ψαρέματα" (στίχοι: Σεφέρη) από τον Γρ. Μπιθικώτση, που είναι πιο γνωστό με τον τίτλο "Στο περιγιάλι το κρυφό".
-Οι συνθέσεις του Σταύρου Ξαρχάκου είναι πρωτότυπες. Έγραψε δυο τραγούδια, σε στίχους Βαγγέλη Γκούφα:
--"Το τραγούδι της Αθήνας", με την Άννα Χρυσάφη (πάνω στην ίδια μελωδία έγραψε αργότερα "Τα τρένα που φύγαν", με άλλους στίχους).
--"Το τραγούδι της Ύδρας", με την Αλέκα Μαβίλη, ακούγεται στην ταινία αλλά δεν μπήκε στον δίσκο.
-Οι τίτλοι των τραγουδιών παρακολουθούν την προβολή αντίστοιχων θεμάτων του φιλμ και είναι οι εξής:
*Ενορχήστρωση Μίκη Θεοδωράκη: 1. Άνοιξη, 2. Παληοκαστρίτσα - Καστοριά, 3. Κρητικό τραγούδι (χορωδία), 4. Λίμνες το φθινόπωρο (Ντόρα Γιαννακοπούλου) - Το μικρό τραίνο του Πηλίου, 5. Μόλυβος, 6. Ψαρέματα [στίχοι: Γ. Σεφέρη] (Γρ. Μπιθικώτσης), 7. Παζάρι στα Γρεβενά.
*Ενορχήστρωση Σταύρου Ξαρχάκου: 8. Παραλία Μυκόνου - Παστοράλ - Το τραγούδι της Αθήνας (Άννα Χρυσάφη), 9. Αγορά - Γιουσουρούμ - Μετέωρα - Μυστράς - Βυζαντινό...Shake - Εισαγωγή στα ελληνικά νησιά, 10. Κερκυραϊκό (χορωδία Κερκυραϊκού Ομίλου Θαν. Νιάρχου) – Μύκονος.
Θ.Μ. 26.9.2021
08. "Το Άξιον Εστί του Οδυσσέα Ελύτη"
-Πρόκειται για τη ναυαρχίδα της δισκογραφίας του Μίκη. Ένα έργο πρωτοποριακό, διαχρονικό και πολυαγαπημένο, που γνώρισε πολλές επανεκτελέσεις από διάφορους καλλιτέχνες και ορχήστρες, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Στην πρώτη κυκλοφορία του δίσκου, το 1964, οι συντελεστές ήταν: τραγουδιστής ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης, αναγνώστης ο Μάνος Κατράκης, ψάλτης ο βαρύτονος Θεόδωρος Δημήτριεφ (1929-2016), στο μπουζούκι οι Κώστας Παπαδόπουλος, Λάκης Καρνέζης. Συμμετείχαν: η Μεικτή Ορχήστρα Αθηνών και η Μεικτή Χορωδία Θάλειας Βυζαντίου, υπό την διεύθυνση του Μίκη φυσικά. Το εξώφυλλο του δίσκου σχεδίασε ο Γιάννης Τσαρούχης.
-Η σύνθεση του έργου ξεκίνησε το 1960-61 στο Παρίσι, έπειτα από μια πρόταση προς τον Μίκη του ίδιου του Ελύτη, στον οποίο άρεσε η μελοποίηση του Επιτάφιου του Ρίτσου που είχε κάνει τότε ο συνθέτης. Ο Μίκης ενθουσιάζεται και δημιουργεί ένα μεγαλοφυές λαϊκό ορατόριο, στο οποίο συνδυάζει αριστουργηματικά την ευρωπαϊκή με την βυζαντινή και τη λαϊκή μουσική. Όπως ο ίδιος έχει πει, πρότυπά του ήταν τα ορατόρια του Μπαχ και η κυριακή λειτουργία, με τις ψαλμωδίες, τα τροπάρια και τα αναγνώσματα. Παρά το πολύ φορτωμένο δικό του πρόγραμμα (μουσική για θεατρικά, για ταινίες, πολιτική δράση, Λαμπράκηδες, υποψήφιος βουλευτής της ΕΔΑ το 1964: "αν πρέπει να χαρακτηρίσω το ρυθμό της ζωής μου εκείνο τον καιρό, θα έλεγα "χωρίς ανάσα", λέει ο ίδιος), καταφέρνει να ολοκληρώσει τη σύνθεση αγκαλιάζοντας το σύνολο του έργου, διατηρώντας την ενότητα και την ισορροπία του.
-Η εταιρία έχει ενδοιασμούς για την εμπορική επιτυχία, συμφωνεί χωρίς να πιστεύει στο έργο, με αποτέλεσμα η ηχογράφηση να μην έχει την ποιότητα που επιθυμούσε ο Μίκης. Επιφυλακτικοί ήταν και κάποιοι φίλοι του που το πρωτοάκουσαν. Η πρώτη εκτέλεση στο θέατρο REX, το Μάρτιο 1964, δεν έχει την ανταπόκριση που ανέμενε από το κοινό. Αλλά οι δημοσιογράφοι γράφουν ενθουσιώδεις κριτικές, ο δίσκος γίνεται ανάρπαστος, στα δισκάδικα σχηματίζονται ουρές. Το μεγαλοφυές δημιούργημα που σηματοδοτεί την σύζευξη της ποίησης με τη μουσική, παίρνει πλέον το δρόμο της παγκόσμιας καταξίωσης.
-Όπως γράφει ο ίδιος: "Με την ολοκλήρωση της σύνθεσης και της εκτέλεσης του ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ που βασίζεται πιάνω στο ομώνυμο ποίημα του Οδυσσέα Ελύτη, αισθάνομαι ότι έφτασα σ’ ένα τέρμα που συγχρόνως είναι (πρέπει να είναι) και μια αρχή. Το έργο αυτό παρουσιάζει τον εαυτό μου, το πρόσωπό μου μπροστά στο κοινό μας, ακριβώς τέσσερα χρόνια ύστερα από την ολοκληρωτική στροφή μου προς τη λαϊκή μουσική, με τον ΕΠΙΤΑΦΙΟ του Γιάννη Ρίτσου, το καλοκαίρι του 1960".
Θ.Μ. 28.9.2021
09. "Zorba the Greek"
-Πασίγνωστη μουσική της ομώνυμης ταινίας (ελληνικός τίτλος "Αλέξης Ζορμπάς"), η οποία είναι παγκοσμίως αναγνωρίσιμη ως σήμα κατατεθέν της ελληνικότητας. Το 1964 ο Μιχάλης Κακογιάννης, σε δική του σκηνοθεσία και διασκευή σεναρίου, μεταφέρει στο σινεμά το πρώτο και ίσως καλύτερο μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη "Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά", δημοσιευμένου από το 1946. Πρωταγωνιστές: Anthony Quinn, Alan Bates, Lila Kedrova, Ειρήνη Παπά, Γιώργος Φούντας, Γιώργος Βογιατζής, Άννα Κυριακού, Σωτήρης Μουστάκας κ.ά. Το φιλμ κερδίζει τρία Όσκαρ (Κέντροβα: Β΄ γυναικείου ρόλου, Βασίλης Φωτόπουλος: καλλιτεχνικής διεύθυνσης για ασπρόμαυρο φιλμ, Walter Lassally: φωτογραφίας για α/μ φιλμ), είναι υποψήφιο για άλλα τέσσερα αγαλματάκια (ο Α. Κουίν: καλύτερου ηθοποιού κι ο Μιχ. Κακογιάννης: καλύτερης ταινίας, σκηνοθεσίας και διασκευής σεναρίου) καθώς και για άλλα βραβεία (BAFTA, Χρυσή Σφαίρα, Grammy κλπ). Όπως είναι αναμενόμενο σπάει τα ταμεία με 800.000 θεατές περίπου, κάνοντας πασίγνωστη και τη μουσική του.
-Το δημοφιλέστερο μουσικό κομμάτι της ταινίας είναι "Ο χορός του Ζορμπά" (Zorba's dance), για τον οποίο αργότερα καθιερώθηκε η ονομασία "συρτάκι". Στη σύνθεση αυτή ο Μίκης συνδυάζει τους παραδοσιακούς λαϊκούς ρυθμούς του χασάπικου και του χασαποσέρβικου, με ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τον ολοένα επιταχυνόμενο ρυθμό. Για τη δημιουργία του στηρίχτηκε πάνω στον "Αρμενοχωριανό Συρτό", του παραδοσιακού Χανιώτη μουσικού Γιώργη Κουτσουρέλη (1914-1994). Την χορογραφία στην ταινία έκανε ο Γιώργος Προβιάς. Η μουσική επένδυση του Μίκη για την ταινία ήταν υποψήφια για τα βραβεία Grammy και Χρυσής Σφαίρας και κυκλοφόρησε σε δίσκο το 1965. Το ίδιος έτος κυκλοφόρησε σε 45άρι ο "Χορός του Ζορμπά", με το χασάπικο "Στρώσε το στρώμα σου" στην β΄ πλευρά. Έκτοτε η μουσική της ταινίας γνώρισε δεκάδες επανεκδόσεις είτε συνολικά ως soundtrack είτε μεμονωμένα ο "Χορός του Ζορμπά".
Θ.Μ. 29.9.2021
10. "Η μπαλάντα του Μάουτχαουζεν και Έξι τραγούδια"
-Το 1966 ο Μίκης επιστρέφει στη δυτική μουσική, προκειμένου να μελοποιήσει τέσσερα ποιήματα του Ιάκωβου Καμπανέλλη, τα οποία ο λογοτέχνης είχε εμπνευστεί από την τραυματική εμπειρία του εγκλεισμού του στο ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης "Mauthausen" στην Αυστρία. Σε αυτά ο ποιητής δεν περιορίζεται στην καταδίκη της βίας που βιώνουν οι κρατούμενοι αλλά υμνεί την ανθρωπιά και τον έρωτα, ως παράγοντες που υπερνικούν τον παραλογισμό του πολέμου, επηρεασμένος κι από τον έρωτά του για μια Λιθουανή-Εβραία συγκρατούμενη του. Τα ποιήματα αποτελούν την συμπύκνωση των εφιαλτικών συνθηκών που βίωσε, τις οποίες είχε καταγράψει πεζογραφικά και είχε εκδώσει την ίδια περίοδο στο βιβλίο "Μάουτχαουζεν", από τις εκδόσεις Θεμέλιο.
-Ο συνθέτης χρησιμοποιεί ηλεκτρική κιθάρα, τσέμπαλο, κρουστά, βιολοντσέλο, φλάουτο κλπ. Το μουσικό αποτέλεσμα είναι ένας επιβλητικός ήχος, με κάποια ροκ στοιχεία, τέσσερα καταπληκτικά τραγούδια, τέσσερις άριες υψηλότατου επιπέδου, καθεμιά με τη δική της ιδιοσυχνότητα, τις οποίες απογειώνει η φωνή της 19χρονης Μαρίας Φαραντούρη, στην κορυφαία ίσως ερμηνεία της καριέρας της. Γοητευμένος ο Μάνος Χατζηδάκις της ζήτησε να μετάσχει στο ανέβασμα του "Καπετάν Μιχάλη", δίπλα στον Γιώργο Ρωμανό. Η σύνθεση χαρακτηρίστηκε από τους "N.Y. Times" ως το ωραιότερο μουσικό έργο που γράφτηκε ποτέ για το Ολοκαύτωμα. Το έργο έχουν τραγουδήσει καλλιτέχνες από όλον το κόσμο, όπως η Joan Baez, η Gisela May, η Elinoar Moav, η Nantia Weinberg, έχει παιχτεί στο ίδιο το στρατόπεδο Μάουτχαουζεν, στο Ισραήλ, Αφγανιστάν κ.α. Τα τραγούδια:
"Άσμα ασμάτων", μεγαλειώδες μοιρολόι.
"Ο Αντώνης", επική ροκ μπαλάντα. Το μουσικό θέμα του χρησιμοποιήθηκε και στο "Ζ" από τον Κ. Γαβρά.
"Ο δραπέτης", κλασικό τραγούδι, σχεδόν αναγεννησιακό, στο οποίο κυριαρχούν το φλάουτο, το πιάνο και το τσέλο.
"Όταν τελειώσει ο πόλεμος", δοξαστικός ύμνος στην ελπίδα.
-O δίσκος συμπληρώνεται με έξι τραγούδια, τα οποία ο Μίκης βάφτισε "Κύκλο Φαραντούρη". Τρία είναι σε στίχους του Νίκου Γκάτσου ("Στου κόσμου την ανηφοριά", "Το εκκρεμές" [Ήρθα σαν τον γλάρο στην ακρογιαλιά], "Τ’ όνειρο καπνός") και από ένα του Δημήτρη Χριστοδούλου ("Κουράστηκα να σε κρατώ"), του Γεράσιμου Σταύρου ("Ο ίσκιος έπεσε βαρύς" [Κλειστά τα σπίτια, σκοτεινά]) και του Τάσου Λειβαδίτη ("Πήρα τους δρόμους τ’ ουρανού"). Πρόκειται για εξαιρετικά τραγούδια, γραμμένα σε πιο λαϊκά μοτίβα που περιέχουν και δυτικά στοιχεία, τα οποία αγαπήθηκαν και τραγουδήθηκαν. Όμως, είναι πιο ανάλαφρα από τις τέσσερις λαμπρές συνθέσεις του Μάουτχαουζεν, με συνέπεια να επισκιάζονται από αυτές.
-Πριν κυκλοφορήσει σε δίσκο, το έργο παρουσιάστηκε στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά, και έλαβε εγκωμιαστικές κριτικές. Στον δίσκο μετείχαν οι μουσικοί: μπουζούκι Κώστας Παπαδόπουλος (και κιθάρα) και Λάκης Καρνέζης, πιάνο Γιάννης Διδίλης, βιολοντσέλο Δημήτρης Ταχιάτης, κοντραμπάσο Ανδρέας Ροδουσάκης, φλάουτο Σπύρος Ρέγγιος.
Θ.Μ. 30.9.2021
11. "Μικρές Κυκλάδες - Λιποτάκτες"
-Ο δίσκος αυτός περιλαμβάνει δυο κύκλους τραγουδιών του Μίκη, τις "Μικρές Κυκλάδες" σε στίχους Οδυσσέα Ελύτη και τους "Λιποτάκτες" σε στίχους Γιάννη Θεοδωράκη. Πρόκειται για έντεκα τραγούδια, γραμμένα σε δυο διαφορετικές δεκαετίες, στα μέσα της δεκ. '50 (οι Λιποτάκτες) και στις αρχές του '60 (οι Μικρές Κυκλάδες), που μπορούν να θεωρηθούν πρώιμα τραγούδια του νέου κύματος, το οποίο τα επόμενα χρόνια θα κυριαρχήσει ως μουσικό φαινόμενο στις αθηναϊκές μπουάτ.
-Οι Μικρές Κυκλάδες (1963) είναι επτά ποιήματα που έγραψε ο Οδυσσέας Ελύτης με σκοπό να μελοποιηθούν. Είναι επτά, διότι το "7" ήταν κάτι σαν ιερό τοτέμ στην ποίηση του Ελύτη. Ο Μίκης δημιουργεί ένα σύνολο λυρικών τραγουδιών, στα οποία δεν κυριαρχεί το μπουζούκι, με ερμηνεύτρια την ηθοποιό Ντόρα Γιαννακοπούλου που τα αποδίδει με ιδιαίτερη εκφραστικότητα. Άλλωστε η πρώτη τους εκτέλεση έγινε στην Πλάκα, στην μπουάτ όπου τραγουδούσε η Γιαννακοπούλου το 1963. Αργότερα θα τα τραγουδήσει και η Σούλα Μπιρμπίλη. Είναι τραγούδια στο στυλ του ανερχόμενου νέου κύματος και τραγουδιούνταν στις μπουάτ ως τις 21 Απριλίου 1967, που απαγορεύτηκαν από την Χούντα. Στην ηχογράφηση μετείχαν οι μόνιμοι μουσικοί του Μίκη εκείνη την εποχή: Γιάννης Διδίλης, Κώστας Παπαδόπουλος, Λάκης Καρνέζης, Βαγγέλης Παπαγγελίδης.
-Γενικά είναι ανάλαφρα, θα τα χαρακτήριζα "αθώα", νεανικά τραγούδια, αλλά με υψηλή αισθητική, από τα οποία ξεχώρισε, τόσο για το στίχο όσο και για τη μουσική, το «Του μικρού βοριά». Οι υπόλοιποι τίτλοι: "Μαρίνα", "Η Μάγια", "Το τριζόνι", "Τα ελληνάκια", "Τάδατε τα μάθατε", "Ο κήπος έμπαινε στη θάλασσα" (ακούγεται και στην εισαγωγή του φιλμ "Καταιγίδα" το 1965, από την πρωταγωνίστρια της ταινίας Ντόρα Γιαννακοπούλου - στο φιλμ υποδύεται μια τραγουδίστρια και λέει τραγούδια κι από άλλους δίσκους του Μίκη ενώ ως μαέστρος συμπρωταγωνιστεί ο Γιάννης Βόγλης).
-Οι "Λιποτάκτες", που συμπληρώνουν το L.P., είναι τέσσερα τραγούδια σε στίχους Γιάννη Θεοδωράκη, τα οποία είχαν δισκογραφηθεί και πιο παλιά, το 1960, με ερμηνευτή τον Μίκη, σε δίσκο E.P. (Extended Play), μια ασυνήθιστη μορφή δίσκων βινυλίου 33 στροφών, μικρότερης διάρκειας από τα L.P. (Long Play), με δύο τραγούδια σε κάθε πλευρά. Τα τραγούδια αυτά τα είχε συνθέσει ο Μίκης σε στίχους του αδερφού του, από τις αρχές της δεκ. '50, χωρίς να ενδιαφέρεται να τα ηχογραφήσει. Όταν κυκλοφόρησαν σε δίσκο, με τον Μανώλη Χιώτη στο μπουζούκι, τον Δημήτρη Φάμπα στην κλασική κιθάρα και τον Καζάνα στα κρουστά, σε μια εξαιρετική ερμηνεία από τον ίδιο τον Μίκη, αποδείχθηκε πως πρόκειται για μικρά αριστουργήματα, από τα πιο όμορφα τραγούδια του συνθέτη, που αγαπήθηκαν και τραγουδήθηκαν από πολλούς ερμηνευτές, μεταξύ άλλων το "Όμορφη πόλη" από την σπουδαία Edith Piaf. Δικαιωματικά έχουν θεωρηθεί ως τραγούδια προάγγελοι του νέου κύματος. Οι τίτλοι:
- "Όμορφη πόλη" (Θα γίνεις δικιά μου), εκπληκτικό το μπουζούκι του Μαν. Χιώτη.
- "Δακρυσμένα μάτια", συγκλονιστικοί στίχοι, κι εδώ εκπληκτικό το μπουζούκι του Χιώτη.
- "Αυγή αφράτη" (Σκέπασε ατμός τον έρωτά μας).
- "Χάθηκα" (Και το λιμάνι είναι μικρό, γιατ’ ήμουν πάντα μόνος).
Θ.Μ. 1.10.2021
12. "Γιάννη Ρίτσου: Ρωμιοσύνη"
-Ο Μίκης είχε γνωριστεί με τον Γιάννη Ρίτσο το 1945, σε εκδήλωση της ΕΠΟΝ για νέους λογοτέχνες από τη γενιά της αντίστασης (Κοτζιάς, Λειβαδίτης, Κατσαρός, Βρεττάκος, Ρώτας), με πολλούς από τους οποίους αργότερα συνεργάστηκε μελοποιώντας έργα τους. Ένας από τους πρώτους δίσκους του ήταν ο "Επιτάφιος" του Ρίτσου, στίχους του οποίου συνέθεσε το 1958 και κυκλοφόρησε το 1960. Ήταν το έργο που σηματοδότησε τη στροφή του προς τη λαϊκή μουσική.
-Το 1965 και 1966 είναι χρονιές ανωμαλίας για τα πολιτικά πράγματα της Ελλάδας, καθώς έχει ανατραπεί η κυβέρνηση της Ένωσης Κέντρου από τους αποστάτες, έπειτα από παρασκηνιακές ενέργειες του παλατιού και η χώρα μαστίζεται από απεργίες και διαδηλώσεις. Ο Μίκης, βουλευτής της ΕΔΑ τότε, συλλαμβάνεται και κακοποιείται από την Ασφάλεια, ανήμερα των Θεοφανείων 1966, στον Πειραιά, όπου παρευρισκόταν στην τελετή του αγιασμού των υδάτων μαζί με τον Γ. Παπανδρέου, όταν η αστυνομία επιτέθηκε στο πλήθος που είχε συρρεύσει μετατρέποντας την τελετή σε πολιτική εκδήλωση διαμαρτυρίας. Ο συνθέτης επηρεάζεται βαθειά από την αστυνομική βία, καταπιάνεται και μελοποιεί τη "Ρωμιοσύνη" του Ρίτσου. Γράφει ο ίδιος: "μόλις διάβασα τον πρώτο στίχο "Αυτά τα δέντρα δεν βολεύονται με λιγότερο ουρανό", κάθισα, όπως ήμουν λερωμένος με λάσπη και αίματα, και συνέθεσα μονορούφι τη ΡΩΜΙΟΣΥΝΗ".
-Το έργο πρωτοπαρουσιάζεται στο θέατρο "Κεντρικόν", με τον Γρ. Μπιθικώτση να κάνει μια συγκλονιστική ερμηνεία, που έκανε τον Χατζιδάκι να αναφωνήσει: "Είσαι ο μεγαλύτερος τραγουδιστής του αιώνα μας" και τον Ρίτσο να άρει τις επιφυλάξεις του καθώς θεωρούσε πως πιο κατάλληλη θα ήταν μια γυναικεία λαϊκή φωνή. Ακολούθησαν κι άλλες συναυλίες, μαζί με το Μάουτχαουζεν, στο Δημοτικό θέατρο Πειραιά και, καθώς το ενδιαφέρον του κόσμου ήταν τεράστιο, το καλοκαίρι στο γήπεδο της ΑΕΚ, όπου μετείχαν: στην παρουσίαση η ηθοποιός Ελένη Ροδά, στο τραγούδι οι Γρηγ. Μπιθικώτσης, Μαρία Φαραντούρη, Γιάννης Πουλόπουλος, Δημ. Μητροπάνος και στην ορχήστρα: Λάκης Καρνέζης, Κώστας Παπαδόπουλος, Ευάγγελος Παπαγγελίδης, Εύανδρος Παπαδόπουλος, Παναγιώτης Πέτσας, Γιάννης Διδίλης.
-Ο Ρίτσος είχε γράψει τη "Ρωμιοσύνη" το 1945-1947, μετά από τη Συμφωνία της Βάρκιζας, όταν ο αγώνας του ΕΑΜ φάνταζε χαμένος, οι αγωνιστές της αντίστασης αντιμετώπιζαν την εξορία και τις εκτελέσεις και ξεκινούσε ο εμφύλιος. Πρόκειται για ένα έργο που ξεκινά ως θρήνος υμνώντας τους ηττημένους αγωνιστές αλλά καταλήγει στην ελπίδα που μόνο ο αγώνας προσφέρει. Η Ρωμιοσύνη εκφράζει τη λαϊκή συνείδηση του Ελληνισμού, όχι των εκλεκτών αλλά του μονίμως προδομένου, καταπιεσμένου αλλά και αντιστεκόμενου απλού Έλληνα. Εκδόθηκε το 1954, μαζί με τα "Τρία Χορικά" και την "Κυρά των Αμπελιών", στην ποιητική συλλογή "Αγρύπνια".
-Η μουσική του Μίκη πάνω στην ποίηση της Ρωμιοσύνης έρχεται την πιο κατάλληλη στιγμή καθώς απηχεί τα όνειρα ενός λαού που προσπαθεί να ξεφύγει από τη ζοφερή μετεμφυλιακή περίοδο του χαφιεδισμού και των πιστοποιητικών πολιτικών φρονημάτων, που νοιώθει το δημοκρατικό πισωγύρισμα που έχει συμβεί μετά την βασιλική επέμβαση και παλεύει να αποτρέψει την διαφαινόμενη δικτατορία. Τα επαναστατικά τραγούδια της "Ρωμιοσύνης" θα αποδειχτούν διαχρονικά, καθώς θα βρεθούν στα χείλη όλων στα χρόνια της χούντας, θα γίνουν τραγούδια της αντίστασης και των πολιτικών αγώνων. Γι' αυτό άλλωστε θα γνωρίσουν πάρα πολλές εκτελέσεις μετά το 1974.
-Οι τίτλοι των εννιά τραγουδιών του δίσκου: "Αυτά τα δένδρα", "Όλοι διψάνε", "Όταν σφίγγουν το χέρι", "Τόσα χρόνια", "Μπήκαν τα σίδερα", "Δέντρο το δέντρο", "Ποιος να το πει", "Θα σημάνουν οι καμπάνες", "Τραβήξανε ψηλά".
*Σημείωση: το τραγούδι του Ρίτσου "Τη Ρωμιοσύνη μην την κλαις" δεν ανήκει εδώ αλλά στη συλλογή "Λιανοτράγουδα".
Θ.Μ. 2.10.2021
13. "Χρυσοπράσινο φύλλο"
- Δίσκος του 1965 που περιλαμβάνει πέντε τραγούδια κι επτά ορχηστρικά μουσικά κομμάτια του Μίκη που γράφτηκαν για το ντοκιμαντέρ του διευθυντή του ΡΙΚ Χαρίλαου Παπαδόπουλου (1932-2009) ''Το νησί της Αφροδίτης'' (1964). Οι στίχοι των τραγουδιών είναι του Νίκου Γκάτσου ("Ματωμένο φεγγάρι"), του Μίκη Θεοδωράκη ("Μανούλα μου ο γιόκας σου") και των Κυπρίων συγγραφέων Λεωνίδα Μαλένη ("Το χελιδονάκι" και "Χρυσοπράσινο φύλλο") και Άντη Περνάρη (ψευδώνυμο του Αντρέα Παυλίδη [1903-80], "Ο ύμνος της Εθνοφρουράς"). Στα τρία από τα επτά ορχηστρικά ο συνθέτης χρησιμοποιεί μελωδίες των προαναφερθέντων τραγουδιών.
- Η μουσική του Μίκη είναι πρωτότυπη και κινείται στο ύφος της λαϊκής ορχήστρας που είχε παρουσιάσει και σε άλλα παρόμοια έργα εκείνης της περιόδου. Στα τραγούδια και στα ορχηστρικά της ταινίας διατηρεί το μουσικό ύφος που γνωρίσαμε στη "Συναυλία στο Κεντρικόν", στην "Όμορφη πόλη", στη "Γειτονιά των αγγέλων" και στον "Ζορμπά". Μοναδική εξαίρεση είναι το εμβατήριο "Ο ύμνος της Εθνοφρουράς", το οποίο ερμηνεύει χορωδία και έχει διαφορετική μουσική φόρμα, πιο δυναμική και απόλυτη. Τα υπόλοιπα τραγούδια είναι η όμορφη μπαλάντα "Ματωμένο φεγγάρι" που ερμηνεύει η Μαρία Φαραντούρη και άλλα τρία που ερμηνεύει ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης: το καθαρόαιμο λαϊκό "Μανούλα μου ο γιόκας σου", το χαρούμενο "Χελιδονάκι" και το ξεχωριστό για τους στίχους και για το λυρισμό του "Χρυσοπράσινο φύλλο" (Γη της λεμονιάς, της ελιάς) που έδωσε και τον τίτλο στο δίσκο.
Θ.Μ. 4.10.2021
14. "The day the fish came out"
- Μετά τον "Ζορμπά" η διεθνής φήμη του Μίκη απογειώνεται. Είχαν προηγηθεί, επίσης, η "Φαίδρα" του Ζυλ Ντασέν, το "Ένας όμηρος" και οι "Λιποτάκτες" που έκαναν διεθνή αίσθηση καθώς και η μουσική για διάφορα ντοκιμαντέρ. Δέχεται πολλές προτάσεις για ταινίες, μια εκ των οποίων είναι η ταινία του Μιχάλη Κακογιάννη (σενάριο, σκηνοθεσία και κοστούμια του φιλμ) "The day the fish came out" (1967), σε διανομή του κινηματογραφικού κολοσσού "20th Century-Fox", στον οποίο ανώτατο στέλεχος και πρόεδρος ήταν ο Ελληνοαμερικανός Σπύρος Π. Σκούρας (1893-1971).
-Πρωταγωνιστές ήταν γνωστά ονόματα: Tom Courtenay (υποψήφιος για Όσκαρ β΄ ρόλου 1965 στο Doctor Zhivago), Colin Blakeley (γνωστός ως Dr. Watson σε ταινίες Σέρλοκ Χολμς), Sam Wanamaker (γνωστός από τις αμερικάνικες σειρές: The Wild Wild West, Gunsmoke, The Defenders) και η 20χρονη τότε Candice Bergen, αντί για την Έλενα Ναθαναήλ που είχε επιλεγεί αρχικά. Φωτογραφία: Walter Lassally (Όσκαρ για τον Ζορμπά). Μοντάζ: Βασίλης Συρόπουλος.
-Είναι μια χιουμοριστική, φουτουριστική ταινία, που εντάσσεται στη γενικότερη τάση της εποχής να προβληθεί η Ελλάδα ως η χώρα της ανεμελιάς: ήλιος, θάλασσα, διασκέδαση και έρωτας. Η υπόθεση του έργου τοποθετείται στο κοντινό μέλλον, στα 1972, στην ηλιόλουστη ακρογιαλιά του νησιού Karos, στο οποίο έπειτα από μια αεροπορική αβαρία, στέλνονται Αμερικανοί κομάντος να περισυλλέξουν επικίνδυνα πυρηνικά υλικά που διασκορπίστηκαν στο νησί, μεταμφιεσμένοι σε τουριστικούς πράκτορες. Δελεάζουν τους κατοίκους, αυτοί αποφασίζουν να ανοίξουν το νησί στον τουρισμό, οπότε κατακλύζεται από χίπις με απελευθερωμένη ηθική. Σύντομα έρχονται αντιμέτωποι με την παραδοσιακή νοοτροπία και τις αντιλήψεις των ντόπιων, οι οποίοι με τη σειρά τους αντιμετωπίζουν διλήμματα καθώς επιθυμούν τα οικονομικά οφέλη από τον τουρισμό.
-Ουσιαστικά είναι μια προβολή καταστάσεων που μόλις είχαν αρχίσει να συμβαίνουν στην Ελλάδα, στην οποία εκτός από τους κλασικούς τουριστικούς προορισμούς (Ακρόπολη, Δελφοί, Ολυμπία, Κνωσός, Ρόδος, Κέρκυρα, Ύδρα), η διεθνής νεολαία είχε αρχίσει να ανακαλύπτει μικρούς παραδείσους, όπως τα Μάταλα, την Μύκονο, την Πάρο, την Σαντορίνη κλπ.
-Σχεδόν ταυτόχρονα με την προβολή της ταινίας κυκλοφόρησε και το soundtrack, με τη μουσική του Μίκη Θεοδωράκη. Περιλαμβάνει 16 μουσικά θέματα, με τίτλους που παραπέμπουν σε σκηνές του φιλμ. Σε αντίθεση με άλλες περιπτώσεις, στις οποίες παρεμβάλλει τραγούδια του, εδώ η μουσική του είναι σχεδόν αποκλειστικά ορχηστρική, εκτός από ένα τραγουδάκι σπανιόλικου ρυθμού, το "The next time it's unlikely to be Spain". Στα υπόλοιπα, ανάλογα με τη σκηνή, εναλλάσσονται και τα μουσικά μοτίβα που χρησιμοποιεί, ως εξής:
*Ελληνικά λαϊκά ή παραδοσιακά (τα δυο χορευτικά), με μπουζούκι, λαούτο, σαντούρι, βιολί: The Greeks take over (χασαποσέρβικο), The boys from the West, Computers and bouzoukis, Karos island gets a face lift (χασάπικο/συρτάκι), Karos has strange dreams.
*Δυτικότροπα (ένα σε ρυθμό σέικ): The jet, Sex on the rocks, Stand by for the tourist boom, Let’s dance the jet, The jet rock (ρυθμού shake), The Sonic Boom.
*Μικτά: West meets East, The day the fish came out, Looking for the bomb, Karos 1972 A.D.
Θ.Μ. 5.10.2021
15. "Κατάσταση πολιορκίας"
-Με την επικράτηση της χούντας ο Μίκης φεύγει από το σπίτι του στη Ν. Σμύρνη, το οποίο, χάρις σε μια ειρωνική συγκυρία, βρισκόταν σε κοντινή γειτονιά με του δικτάτορα Γ. Παπαδόπουλου, αναζητώντας ένα ασφαλές κατάλυμα, που του παρέχει τελικά η Ρηνιώ Παπανικόλα (1936-2001). Σχεδόν αμέσως, στις 30 Απρίλη 1967, ιδρύει μαζί με "Λαμπράκηδες" την αντιστασιακή οργάνωση ΠΑΜ: "Πατριωτικό Μέτωπο" αρχικά και τελικά "Πανελλήνιο Αντιδικτατορικό Μέτωπο", η οποία δεν μακροημέρευσε καθώς η χούντα τον συνέλαβε τον Αύγουστο, όπως κι άλλα μέλη του ΠΑΜ, μεταξύ των οποίων τον Οκτώβριο και την ποιήτρια Ρένα Χατζηδάκη (1943-2003), κόρη της λογοτέχνιδας Λιλής Ζωγράφου. Η πορεία τους συγκεκριμένη: κρατητήρια της οδού Μπουμπουλίνας, καταδίκη στο στρατοδικείο και μεταφορά στις φυλακές Αβέρωφ.
-Τον Φεβρουάριο 1968 η φυλακισμένη Ρένα Χατζηδάκη γράφει ένα ποίημα με τίτλο "Γ.Φ.Α." (Γυναικείες Φυλακές Αβέρωφ), σε χαρτάκια τα οποία καταστρέφει. Το ποίημα σώζεται καθώς φροντίζει να το αντιγράψει η συγκρατούμενή της Σύλβα Ακρίτα, χήρα του Λουκή Ακρίτα (1909-1966), Υπουργού Παιδείας της Ένωσης Κέντρου και πρωτεργάτη της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης. Η Ακρίτα το προώθησε στον Μίκη, που βρισκόταν σε κατ' οίκον περιορισμό στο Βραχάτι, υπό μορφή επιστολής που στάλθηκε μέσω του παράνομου δικτύου που επικοινωνούσαν οι πολιτικοί κρατούμενοι. Ο Μίκης το μελοποίησε αμέσως. Το Μάρτιο 1968 η Ρένα Χατζηδάκη αποφυλακίζεται και στέλνει στον Μίκη το δεύτερο και το τρίτο μέρος του ποιήματος, τα οποία επίσης μελοποιεί ο συνθέτης πριν εκτοπιστεί στη Ζάτουνα. Για λόγους προφύλαξης αλλάζουν τον τίτλο σε "Κατάσταση πολιορκίας" και το όνομα της ποιήτριας σε "Μαρίνα" και προωθούν την παρτιτούρα στο Λονδίνο στην Μαρία Φαραντούρη.
-Με φροντίδα της Φαραντούρη και του Γιάννη Μαρκόπουλου, το έργο παρουσιάζεται στο Roundhouse του Λονδίνου. Την ορχήστρα διηύθυνε ο Κύπριος μαέστρος κλασικής μουσικής Εύδωρος Δημητρίου, ο οποίος έφερε στο θέατρο τους πρωταγωνιστές του μιούζικαλ Hair που τότε χαλούσε κόσμο, οι οποίοι απήγγειλαν το ποίημα σε αγγλική μετάφραση. Η σκηνοθετική επίβλεψη ήταν του Μίνου Βολανάκη και στα τραγούδια η Μαρία Φαραντούρη και ο Αντώνης Καλογιάννης. Μάλιστα μεταδόθηκε από την ελληνική εκπομπή του BBC και ο συνθέτης το άκουσε από παράνομο ραδιόφωνο στη Ζάτουνα. Η μουσική και οι στίχοι, που μεταφράζονται και στα γαλλικά, ιταλικά, γερμανικά, έχουν μεγάλη απήχηση στο ευρωπαϊκό κοινό. Το έργο ανεβαίνει και στο Royal Albert Hall. Το 1969 ηχογραφείται στο Λονδίνο με τίτλο "In a State of Siege", έπειτα στη Γαλλία ("Etat de Siege"), στη Δυτ. Γερμανία κ.α., πάντα με την Φαραντούρη και τον Καλογιάννη, σε ενορχήστρωση Εύδωρου Δημητρίου και Γιάννη Μαρκόπουλου. Παράλληλα παίζεται σε πολλά ευρωπαϊκά θέατρα, υπό τον Μίκη πλέον, τον οποίο έχει αφήσει ελεύθερο η χούντα το 1970, έπειτα από διεθνείς πιέσεις.
-Ο συνθέτης χρειάστηκε λίγες μόνο ώρες για να ολοκληρώσει το έργο και το αποκάλεσε "τραγούδι-ποταμό". Οι στίχοι του αποδίδουν σπαρακτικά τα σκοτεινά χρόνια της χούντας, των κελιών, των βασανιστηρίων αλλά ταυτόχρονα αφήνoυν μια χαραμάδα στην ελπίδα. Γράφει ο Μίκης στο ημερολόγιό του: "Η Μαρίνα έγραψε ένα ανυπέρβλητο σε ομορφιά, δύναμη και αλήθεια ποίημα. Κάθε λέξη, εικόνα, νόημα, μπήγονταν στη σάρκα μου. Με πονούσαν. Με ανακούφιζαν. Με λύτρωναν. Ήταν η φωνή μας. Ήταν τα ίδια μου τα λόγια -οι ελπίδες- που έγιναν "σαπισμένα σταφύλια". Ήταν η οργή. Η πίκρα. Κι όμως ήταν η δύναμή μας". Το ποίημα αποτελείται από τρία μέρη: "Καθώς το παιδί", "Μακριά, πολύ μακριά" και "Ο χρόνος παραμορφώθηκε", αλλά στη δισκογραφία το έργο χωρίζεται σε έξι τίτλους: "Εισαγωγή" (ορχήστρα), "Καθώς το παιδί που σημαδεύεται", "Πώς άλλαξε αυτό το παιδί", "Σαν την πρώτη μοναξιά", "Μακριά, πολύ μακριά", "Ο χρόνος παραμορφώθηκε".
*Σημειώσεις
Ι. Ο τίτλος "Κατάσταση πολιορκίας" δόθηκε και στην ταινία του Κώστα Γαβρά "Etat de Siege" το 1972, αλλά η μουσική του Μίκη για το φιλμ είναι διαφορετική από το ομώνυμο μουσικό έργο.
ΙΙ. Ο δίσκος της φωτογραφίας είναι η έκδοση του 1974 που περιλαμβάνει και το "Μιλώ", τραγούδι του Μίκη σε στίχους Μανώλη Αναγνωστάκη, σε ενορχήστρωση Κώστα Κλάβα.
Θ.Μ. 7.10.2021
16. "Ο Θεοδωράκης διευθύνει Θεοδωράκη νo.1"
-Ο δίσκος στην πρώτη κυκλοφορία (1971) περιλαμβάνει "Τα Λαϊκά", δώδεκα τραγούδια σε στίχους Μάνου Ελευθερίου και ερμηνεία: Μαρίας Δημητριάδη, Αντώνη Καλογιάννη. Η έκδοση του 1991 (από όπου η φωτογραφία) εκτός από "Τα Λαϊκά" περιέχει και τέσσερα ακόμα, "Τα Τραγούδια του Αντρέα", σε στίχους του Μίκη, με ερμηνευτές τη Μαρία Φαραντούρη και τον Αντώνη Καλογιάννη, τα οποία αρχικά (1971) μπήκαν στο δίσκο "Ο Θεοδωράκης διευθύνει Θεοδωράκη νo.2".
* "ΤΑ ΛΑΪΚΑ"
-Το 1967, λίγες εβδομάδες πριν καταλυθεί η δημοκρατία, ο Μάνος Ελευθερίου (1938-2018), φέρελπις τότε λογοτέχνης, εγχειρίζει στον Μίκη δώδεκα ποιήματα, τα οποία ο συνθέτης ξεκίνησε να μελοποιεί. Τα προορίζει για τον Μπιθικώτση, αλλά πριν ολοκληρώσει ένα-δυο τραγούδια, ξεσπά η δικτατορία κι ο Μίκης περνά στην παρανομία, συλλαμβάνεται, βασανίζεται και φυλακίζεται. Τα ξαναπιάνει την άνοιξη του 1968, όταν εκτοπίζεται στο Βραχάτι σε κατ' οίκον περιορισμό, και ολοκληρώνει τη σύνθεση ως τον Αύγουστο. Ο Μίκης αναγνωρίζει πως έχει γνήσιους λαϊκούς στίχους, λιτούς και άμεσους, πιστούς στην παράδοση του λαϊκού τραγουδιού. Επάνω τους συνθέτει 12 σπουδαία τραγούδια, ίσως τα πιο αυθεντικά λαϊκά του. Βαφτίζει αυτόν τον κύκλο τραγουδιών "Τα Λαϊκά", για να τονίσει τη διαφορά τους από τις άλλες συνθέσεις που δούλευε παράλληλα και κυκλοφόρησαν σχεδόν ταυτόχρονα: το "Μυθιστόρημα" του Σεφέρη και το "Romancero Gitano" του Λόρκα σε μετάφραση Οδ. Ελύτη.
-Οι διεθνείς πιέσεις αναγκάζουν την χούντα να επιτρέψει στον Μίκη να φύγει στο εξωτερικό το 1970. Μαζί του εξορίζονται και όλα τα τραγούδια του, τα οποία είναι απαγορευμένα στην Ελλάδα. Το ίδιο έτος τα εκπληκτικά "Λαϊκά" παίζονται για πρώτη φορά σε συναυλίες στην Ιταλία, με ερμηνευτές τον Αντώνη Καλογιάννη και την Μαρία Δημητριάδη και κυκλοφορούν σε δίσκο το 1971 στο Παρίσι, με τίτλο: "Ο Θεοδωράκης διευθύνει Θεοδωράκη νo.1: Τα Λαϊκά". Γνωρίζουν τεράστια απήχηση μεταξύ των Ελλήνων μεταναστών, εκδίδονται σε δίσκους σε πάρα πολλές χώρες: Ιταλία, Γερμανία, Μεγ. Βρετάνια, Ισπανία, Καναδά, ΗΠΑ, Αυστραλία, Μεξικό, Αργεντινή, Ισραήλ. Αλλά στην πατρίδα μένουν άγνωστα ως το 1974, αν και ηχογραφήθηκαν με ενορχήστρωση του Λουκιανού Κελαηδόνη και ερμηνεία από τον Μανώλη Μητσιά και την Τάνια Τσανακλίδου. Οι τίτλοι και μόνο φτάνουν για να γίνει αντιληπτό για ποια τραγούδια μιλάμε και την τεράστια και διαχρονική απήχηση που έχουν: "Το παλικάρι έχει καημό", "Νυχτερίδα", "Σ' αυτή τη γειτονιά", "Η πόρτα μου είναι ανοιχτή", "Κάθε πρωί", "Το σπίτι μου είναι μικρό", "Ο δικαστής" (Εγώ είμ' ο ξένος που περνά), "Το ψωμί μου είναι γλυκό", "Σ' αυτό το δύσκολο καιρό", "Το τραίνο φεύγει στις οκτώ", "Έχει ο θεός", "Ήρθαν τα βάσανα".
* "ΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΟΥ ΑΝΤΡΕΑ"
-Το 1967 ο Μίκης βρέθηκε σε γειτονικά κελιά της Ασφάλειας με τον Ανδρέα Λεντάκη (1935-1997), φίλο και γνωστό του από την ίδρυση της Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη, της οποίας υπήρξαν και οι δύο ηγετικά στελέχη. Όπως έχει γράψει ο Μίκης: "Από τότε και έως το 1967 ήμασταν αχώριστοι και μπορώ να πω ότι με κανέναν άλλον δεν ταίριαζαν τόσο πολύ οι ιδέες μας, τόσο για την τρέχουσα πολιτική όσο και για το όραμα της μελλοντικής Ελλάδας". Ο Λεντάκης, ως ιδρυτικό στέλεχος των Λαμπράκηδων και λόγω της έντονης αντιχουντικής δράσης του με το ΠΑΜ, υπέφερε μύρια δεινά στις φυλακές: ξυλοδαρμούς και βασανιστήρια κάθε είδους. Παρέμεινε φυλακισμένος ή εξόριστος επί τέσσερα χρόνια.
-Τα τραγούδια του Ανδρέα, γράφτηκαν από τον Μίκη (στίχοι και μουσική) το 1968 στο Βραχάτι και είναι αφιερωμένα αποκλειστικά στον φίλο και συναγωνιστή του, με τον οποίο βρέθηκαν ξανά συγκρατούμενοι στον Ωρωπό, το 1969-1970. Οι στίχοι αναφέρονται σε πραγματικά γεγονότα, στα βασανιστήρια που υπέστησαν τόσο ο ίδιος αλλά κυρίως ο Ανδρέας Λεντάκης στην Ασφάλεια ("χτυπούν το βράδυ στην ταράτσα τον Ανδρέα", "Βαράνε δυο, βαράνε τρεις..."), στο κτίριο της οδού Μπουμπουλίνας, ο τρόπος που επικοινωνούσαν με αυτοσχέδιο ηχητικό αλφάβητο ("τακ-τακ εγώ, τακ-τακ εσύ") κλπ. Τα τέσσερα αυτά τραγούδια είναι στην ουσία μια αντιχουντική κραυγή και η συμβολή τους στον αγώνα κατά της δικτατορίας ήταν τεράστια. Οι τίτλοι: "Αυτό που ήσουν", "Είμαστε δυο", "Σου είπαν ψέματα πολλά", "Το μεσημέρι χτυπάνε στο γραφείο" (ή "Το σφαγείο").
-Από το 1970 που αφέθηκε ελεύθερος ο Μίκης, τα τραγούδια παρουσιάστηκαν σε συναυλίες σε ευρωπαϊκές πόλεις, με ερμηνευτές τον Αντώνη Καλογιάννη και την Μαρία Φαραντούρη. Το 1971 συμπεριλήφθηκαν στο δίσκο "Θεοδωράκης διευθύνει Θεοδωράκη Νο 2", μαζί με μελοποιημένα ποιήματα του Σεφέρη και του Λόρκα (σε μετάφραση Ελύτη). Σε πρώτη εκτέλεση είχαν ήδη κυκλοφορήσει το 1970 στα γαλλικά, σε ερμηνεία του Ζωρζ Μουστακί, με τίτλο "Chansons pour Andreas", σε δίσκο Ε.P. (Extended Play: μικρότερο από L.P.), με τίτλους: "Enfant De La Grece", "Nous Sommes Deux", "On T'A Deja Beaucoup Menti", "Andreas". Αργότερα τα ερμήνευσε κι ο ίδιος ο Μίκης, ο Βασίλης Παπακωνσταντίνου κ.ά. Το τραγούδι "Το σφαγείο" ακούγεται και στο ντοκιμαντέρ του Νίκου Κούνδουρου "Τα τραγούδια της φωτιάς" (1975), στο οποίο μεταξύ άλλων υπάρχουν στιγμιότυπα από την συναυλία του Μίκη στο Στάδιο Καραϊσκάκη τον Ιούλιο του 1974, αμέσως μετά την πτώση της χούντας. Μετά την δικτατορία τα "Τραγούδια του Ανδρέα" εντάχθηκαν στο δίσκο "Ο Θεοδωράκης διευθύνει Θεοδωράκη νo.1", καθώς στο "νο.2" μπήκαν μελοποιημένα τραγούδια ποιητών (Σεφέρη, Λόρκα, Αναγνωστάκη).
Θ.Μ. 8.10.2021
17. "Ο Θεοδωράκης διευθύνει Θεοδωράκη νo.2"
-Ο δίσκος στην πρώτη κυκλοφορία (1971) περιλάμβανε το "Romancero Gitano" του Λόρκα σε μετάφραση Οδ. Ελύτη με την Μ. Φαραντούρη, τα "Τραγούδια του Ανδρέα" και το "Μυθιστόρημα" (Μυθολογία) του Σεφέρη, σε ερμηνείες Αντώνη Καλογιάννη, Μ. Φαραντούρη. Μετά την δικτατορία τα "Τραγούδια του Ανδρέα" εντάχθηκαν στον δίσκο "Ο Θεοδωράκης διευθύνει Θεοδωράκη νo.1" (στον οποίο αναφέρθηκα σε προηγούμενη ανάρτηση), ενώ το "νο.2", στις διάφορες εκδοχές του, περιλάμβανε επιλογές από μελοποιημένα τραγούδια γνωστών ποιητών: Σεφέρη (Επιφάνεια, Μυθιστόρημα), Λόρκα, Αναγνωστάκη (Μιλώ), Ρίτσου (Λιανοτράγουδα).
* "Romancero Gitano"
- Το ποιητικό έργο "Romancero Gitano" (Τσιγγάνικες μπαλάντες) του κορυφαίου Ισπανού ποιητή και δραματουργού Federico Garcia Lorca (1898-1936), τον οποίο εκτέλεσαν οι φαλαγγίτες του Franco στο ξεκίνημα του ισπανικού εμφύλιου, αποτελείται από δεκαοκτώ ρομαντικά στιχουργήματα, επηρεασμένα από την τσιγγάνικη κουλτούρα της Ανδαλουσίας, τα οποία συνέθεσε ο ποιητής την περίοδο 1924-1927. Ο Λόρκα συγκινείται και δραματοποιεί τη μοίρα ενός λαού που ζει ανέκαθεν στο περιθώριο της κοινωνίας και είναι σε διαρκή αντιπαλότητα με την πολιτική εξουσία. Καθώς μιμείται το στυλ των λαϊκών στίχων που απήγγειλαν ή τραγουδούσαν στην επαρχία της πατρίδας του της Γρανάδας, το έργο έγινε αμέσως γνωστό. Θεωρείται το πιο δημοφιλές ποιητικό έργο του.
- Στις αρχές του 1967 προτείνεται στον Μίκη από την "Λύρα" να μελοποιήσει ποιήματα από το "Romancero Gitano", τα οποία μετέφραζε ο Οδ. Ελύτης. Και φυσικά τα ποιήματα ήταν επτά, ο ιερός αριθμός της ποίησης του Ελύτη. Ως τον Απρίλιο ο Μίκης τα έχει μελοποιήσει και παραδώσει στην εταιρία. Προορίζονταν για την νεαρή τότε Αρλέτα (1945-2017), η οποία τραγουδούσε σε μπουάτ και είχε πρόσφατα κυκλοφορήσει τον πρώτο της δίσκο με τραγούδια του Γιάννη Σπανού ("Μια φορά θυμάμαι"), Νότη Μαυρουδή κ.ά. Είχαν γίνει πρόβες και μια ερασιτεχνική ηχογράφηση με τον Μίκη στο πιάνο, όταν ξεσπά η δικτατορία, ο Μίκης διώκεται, απαγορεύεται η μουσική του και τα σχέδια αναβάλλονται. Όμως, καθώς το έργο ήταν ανέκδοτο και άγνωστο στους χουντικούς, η Αρλέτα τραγουδούσε τα τραγούδια αυτά στις μπουάτ, όπου εμφανιζόταν. Το 1971, με τη βοήθεια του Γιώργου Παπαστεφάνου, τα ηχογράφησε εν κρυπτώ, υπό τον φόβο των χαφιέδων, στο στούντιο "Echo" του Kώστα Κοσμά. Θα τα κυκλοφορήσει σε δίσκο πολύ αργότερα, το 1978, με την κιθάρα της και με τον κιθαρίστα Βασίλη Ρακόπουλο, με προσθήκη άλλων τεσσάρων τραγουδιών του Μίκη.
-Στο μεταξύ από το 1970 που ο Μίκης αφήνεται να φύγει, στις συναυλίες που δίνει στην Ευρώπη παρουσιάζει και το "Romancero Gitano", για πρώτη φορά σε συναυλία στη Ρώμη με την Μαρία Φαραντούρη και, καθώς είχε μεγάλη απήχηση από το κοινό, σε εκατοντάδες συναυλίες και ραδιο-τηλεοπτικές εκπομπές σε όλο τον κόσμο, ως το 1974. Το έργο ηχογραφήθηκε το 1970 στο Παρίσι, με τη φωνή της Φαραντούρη και το 1971 στο Λονδίνο σε μια δεύτερη θαυμάσια εκτέλεση, με την Φαραντούρη και τον βιρτουόζο Αυστραλό κλασικό κιθαρίστα John Williams. Μετά τη δικτατορία ο Μίκης διασκεύασε το έργο κι άλλες φορές, για τη Συμφωνική του Βερολίνου, την χορωδία της ΕΡΤ κλπ. Τραγουδήθηκε επίσης από τη Μαργαρίτα Ζορμπαλά, Σοφία Μιχαηλίδου κ.ά.
-Η κορυφαία Αυστραλή μουσικολόγος Gail Holst-Warhaft θεωρεί το Romancero Gitano ως τον ωραιότερο κύκλο τραγουδιών του συνθέτη, καθώς οι συνθετικές τεχνικές του Μίκη και τα μουσικά μοτίβα που επιλέγει, συνδέουν τα τραγούδια με τη βυζαντινή μουσική. Θεωρεί την "Παντέρμη" ως το πιο αριστουργηματικό τραγούδι του κύκλου. Γράφει: "Η κατιούσα βηματική κίνηση της μελωδίας σε αβίαστα ισόχρονα όγδοα, τα εκτενή μελίσματα, η ποικιλματική κίνηση γύρω από την τονική, το ρετσιτατίβο, οι πτώσεις στη τέταρτη βαθμίδα, είναι συνθετικές τεχνικές που ο Θεοδωράκης υιοθέτησε μελετώντας Βυζαντινούς ύμνους όπως αυτόν της Κυριακής των Βαΐων...».
-Τα 7 τραγούδια του "Romancero Gitano" είναι: 1."Του πικραμένου", 2."Antonio Torres Heredia I" [Antonito el Camborio], 3."Χαμός από αγάπη" [La morte por el amor], 4."Antonio Torres Heredia II" [Muerte de Antonito el Camborio], 5."Η καλόγρια η τσιγγάνα", 6."Η Παντέρμη", 7."Του ανέμου και της παινεμένης".
*"Μυθιστόρημα" (Μυθολογία)
-Την ποιητική συλλογή "Μυθιστόρημα" ο Γεώργιος Σεφέρης την συνέθεσε το 1934 και την δημοσίευσε το 1935. Αποτελείται από 24 ποιήματα, κατ' αντιστοιχία με τις 24 ραψωδίες της Οδύσσειας. Είναι ένα έργο λιτό και αφαιρετικό, χωρίς σχήματα λόγου και στιχουργικά κοσμήματα. Χρησιμοποιεί μια ιδιαίτερη ποιητική γλώσσα, που καθιστά δύσκολη την κατανόηση των στίχων του ποιήματος από τον απλό αναγνώστη. Τα πρόσωπα απουσιάζουν και κυριαρχεί το γυμνό ελληνικό τοπίο κομίζοντας το αίσθημα του αποκλεισμού και της στέρησης ενός αντιηρωικού κόσμου, ο οποίος πεθαίνει και ξαναγεννιέται αλλού. Είναι δυνατή η ανάμνηση μιας πρότερης πατρίδας αλλά και η παρηγοριά γιατί βρέθηκε μια καινούργια. Να θυμηθούμε πως ο Σεφέρης ήταν πρόσφυγας από τα Βουρλά της Σμύρνης: "Τώρα που θα φύγεις πάρε μαζί σου και το παιδί, που είδε το φως κάτω από εκείνο το πλατάνι". Στη συλλογή πρωταγωνιστεί ένας τόπος, ο οποίος κουβαλά μιαν αρχαία κληρονομιά ως προίκα αλλά και ως βαρύ φορτίο: "βλέπω τα δέντρα που ανασαίνουν τη μαύρη γαλήνη των πεθαμένων κι έπειτα τα χαμόγελα, που δεν προχωρούν, των αγαλμάτων".
-Το δύσκολο αυτό ποιητικό έργο, του νομπελίστα 1963 Γ. Σεφέρη, καταπιάνεται να μελοποιήσει ο Μίκης το 1968, όταν ήταν κρατούμενος. Συνθέτει τέσσερα τραγούδια. Θα τα ηχογραφήσει το 1971 στο Παρίσι, με ερμηνευτές την Μ. Φαραντούρη και τον Αντώνη Καλογιάννη και θα τα συμπεριλάβει στον δίσκο "Ο Θεοδωράκης διευθύνει Θεοδωράκη νo.2", όπως προανέφερα. Ο κύκλος των τεσσάρων τραγουδιών αναφέρεται ως "Μυθιστόρημα" ("Μυθολογία"). Οι στίχοι που μελοποίησε ο συνθέτης είναι από τα εξής ποιήματα:
"ΙΖ΄ [Αστυάναξ]: Τώρα που θα φύγεις (πάρε μαζί σου και το παιδί),
"Κ΄ [ΑΝΔΡΟΜΕΔΑ]: Στο στήθος μου η πληγή ανοίγει πάλι"
"ΙΕ΄: Ο ύπνος σε τύλιξε",
"ΚΓ΄: Λίγο ακόμα θα ιδούμε" (τις αμυγδαλιές ν' ανθίζουν).
Θ.Μ. 11.10.2021
18. "Επιτάφιος - Επιφάνια"
-Δύο κύκλοι τραγουδιών του Μίκη σε ποίηση Ρίτσου και Σεφέρη που είχαν κυκλοφορήσει χωριστά στις αρχές της δεκ. '60, το 1974 κυκλοφόρησαν σε ενιαίο δίσκο. Πρόκειται για τα πρώτα έργα του Μίκη, στα οποία μελοποιεί ποίηση μεγάλων λογοτεχνών και την κάνει προσιτή στο ευρύ κοινό.
* "Επιτάφιος" του Γιάννη Ρίτσου
.jpg)
-Η αιματηρή καταστολή από την αστυνομία της διαδήλωσης των καπνεργατών τον Μάιο του 1936 στη Θεσσαλονίκη, με 12 νεκρούς απεργούς, και κυρίως η φωτογραφία μιας μάνας που θρηνεί στη μέση του δρόμου πάνω από το νεκρό σώμα του γιού της, συγκλονίζει το νέο τότε ποιητή Γιάννη Ρίτσο (1909-1990). Κλείνεται και γράφει τον δικό του θρήνο. Τα τρία πρώτα άσματα, τα δημοσιεύει στον Ριζοσπάστη με τίτλο "Μοιρολόι". Λίγες εβδομάδες αργότερα εκδίδεται σε 10.000 αντίτυπα ένα σύνολο 14 ασμάτων με τίτλο "Επιτάφιος (Τραγούδια για το μακελειό της Θεσσαλονίκης)", που γίνεται ανάρπαστο. Με την κήρυξη της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου 1936 από τον Ιωάννη Μεταξά, όλα τα "ανατρεπτικά" βιβλία απαγορεύονται, κατάσχονται και καίγονται. Ο Ρίτσος διώκεται, εξορίζεται, ταλαιπωρείται και τότε και μεταπολεμικά. Μετά από μία εικοσαετία, το 1956, εκδίδει την οριστική μορφή του Επιτάφιου, με 20 συνολικά άσματα. Πρόκειται για ένα από τα πιο δημοφιλή ποιητικά του έργα.
-Το 1958, ο ποιητής στέλνει τον "Επιτάφιο" στον Μίκη που σπουδάζει με υποτροφία στο Παρίσι κι εκείνος δημιουργεί επτά τραγούδια -ένα ακόμα θα συνθέσει αργότερα στην Αθήνα- και στέλνει τις παρτιτούρες στον Ρίτσο και στον Χατζιδάκι. Τον Αύγουστο του 1960 κυκλοφορεί σε πρώτη εκτέλεση με ενορχήστρωση του Χατζιδάκι και ερμηνεία από τη Νανά Μούσχουρη. Η δυτική μουσική απόδοση του έργου αρέσει στον Ρίτσο αλλά όχι στον Μίκη που το θέλει με λαϊκή ορχήστρα. Παρά τις αντιρρήσεις του Ρίτσου, που θεωρούσε ιεροσυλία να παίζονται τα τραγούδια του από μπουζουξήδες, ο Μίκης σχεδόν αμέσως, τον Σεπτέμβριο του '60, προχωρά σε δεύτερη ηχογράφηση με δική του ενορχήστρωση, με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση, δεύτερη φωνή την λαϊκή τραγουδίστρια Καίτη Θύμη και τον Χιώτη στο μπουζούκι.
-Από τους δύο "Επιταφίους" γεννιέται η πρώτη μουσική "κόντρα" των δύο μεγάλων μουσουργών, του Μίκη και του Μάνου, μια διαμάχη που στην ουσία μεταφέρει στη μουσική το διαρκές νεοελληνικό δίλημμα: "Δύση ή Ανατολή", ανεξάρτητα αν έλαβε και πολιτικές προεκτάσεις, χωρίς όμως να είναι αυτός ο στόχος των δύο συνθετών. Άλλωστε ο Μίκης αναγνωρίζει τη συμβολή του Μάνου, στο δικό του πέρασμα από την συμφωνική μουσική στο τραγούδι: "Χωρίς τον Χατζιδάκι είναι βέβαιον ότι δεν θα έμπαινα τότε στον στίβο του ελληνικού τραγουδιού", λέει. Ο δίσκος θα γίνει ανάρπαστος και το 1963 θα ηχογραφηθεί σε μια τρίτη εκτέλεση με τη φωνή της Μαίρης Λίντα, τον Χιώτη και ορχήστρα εγχόρδων, η οποία επίσης είναι πλέον κλασική. Θ' ακολουθήσουν κι άλλες, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, με πιο γνωστή αυτή με τις φωνές της Αφροδίτης Μάνου και του Πέτρου Πανδή (1976).
-Τα τραγούδια του "Επιτάφιου" είναι μοιρολόγια και αποδίδονται ως τέτοια από την Μούσχουρη. Όμως οι λαϊκές φωνές και το εξαιρετικό μπουζούκι του Χιώτη τα απογειώνουν σε ύμνους προς το νεκρό αγωνιστή. Οι τίτλοι είναι γνωστοί: 1. Που πέταξε τ' αγόρι μου, 2. Χείλι μου μοσκομύριστο, 3. Μέρα Μαγιού μου μίσεψες, 4. Βασίλεψες αστέρι μου, 5. Ήσουν καλός κι ήσουν γλυκός, 6. Στο παραθύρι στεκόσουν, 7. Νάχα τ' αθάνατο νερό, 8. Γλυκέ μου συ δεν χάθηκες.
*"Επιφάνια" του Γιώργου Σεφέρη
-Το φθινόπωρο του 1960 ο Μίκης γνωρίζεται στο Λονδίνο με τον Σεφέρη (1900-1971), ο οποίος υπηρετούσε εκεί ως πρέσβης. Ο ποιητής παρακολουθεί στο Covent Garden το συμφωνικό έργο του Μίκη "Αντιγόνη" και εντυπωσιάζεται. Συζητούν, ο Μίκης του προτείνει να γράψει τραγούδια πάνω στην ποίησή του κι ο Σεφέρης του εμπιστεύεται τις ποιητικές συλλογές του. Έχει ήδη κυκλοφορήσει ο "Επιτάφιος", ο δίσκος με τη Νανά Μούσχουρη. Ο Μίκης, που ζει ακόμα στο Παρίσι, μελοποιεί τέσσερα ποιήματα: από την συλλογή "Στροφή" (έκδοση 1931) την "Άρνηση" (Στο περιγιάλι το κρυφό) και από τα ποιήματα "Σχέδια για ένα καλοκαίρι" (έκδοση 1940, στο Τετράδιο Γυμνασμάτων 1928-1937) τα "Επιφάνια, 1937" (Κράτησα τη ζωή μου), "Άνθη της πέτρας" και "Μέσα στις θαλασσινές σπηλιές". Τα παίζει στο πιάνο κι ο Σεφέρης δίνει το ΟΚ.
-Ο δίσκος κυκλοφόρησε στις αρχές του 1962, σε 45άρι E.P. (extended play), με τίτλο "Επιφάνια", με τον Γρ. Μπιθικώτση στο τραγούδι και τους Λ. Καρνέζη, Κ. Παπαδόπουλο στο μπουζούκι. Οι φίλοι του Σεφέρη δυσανασχετούν για το μπουζούκι, αλλά η αποδοχή του δίσκου από τον κόσμο ανάγκασε και τους πιο επιφυλακτικούς να σιωπήσουν. Το καλοκαίρι που ο Σεφέρης έρχεται στην Ελλάδα, πήγαινε από ταβέρνα σε ταβέρνα στην Πλάκα μαζί με το Μίκη και φιλική παρέα, για να δει και ν' ακούσει τους καλλιτέχνες και το κοινό να τραγουδούν το "Περιγιάλι". Ενθουσιάζεται σαν μικρό παιδί και γελά, παρά το ό,τι η άνω τελεία στο "πήραμε την ζωή μας· λάθος", δεν αποδίδεται σωστά κατά το τραγούδισμα. Ακολουθεί, το 1963, η απονομή του Νόμπελ στον ποιητή, τα τραγούδια διακτινίζονται πλέον σε άλλη διάσταση και θα ακολουθήσουν εκτελέσεις από διάφορους καλλιτέχνες, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.
Θ.Μ. 12.10.2021
19. "18 Λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας"
-Το Σεπτέμβριο του 1968 ο Γιάννης Ρίτσος, εξόριστος στο Παρθένι της Λέρου, γράφει 16 τετράστιχα, στον παραδοσιακό δεκαπεντασύλλαβο στίχο των δημοτικών τραγουδιών, λιτά στο ύφος αλλά πυκνά σε νοήματα. Τα γράφει κατόπιν παραγγελίας του Μίκη. Το 1969 τα ξαναδουλεύει στο Καρλόβασι της Σάμου, που ήταν ο επόμενος τόπος της εξορίας του. Εκεί, ανήμερα την Πρωτομαγιά του 1970, προσθέτει δύο ακόμα και τα ονομάζει "18 Λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας". Είναι πικρά τραγούδια, με στίχους που μιλούν για τον καημό των εξορίστων (Λόγια φτωχά βαφτίζονται στην πίκρα και στο κλάημα - Έτσι με το καρτέρεμα μεγάλωσαν οι νύχτες), όχι μόνο της περιόδου της χούντας αλλά και παλιότερων εποχών. Άλλωστε ο Ρίτσος είχε γράψει δεκάδες μήνες εξορίας σε πολλά νησιά. Ο ποιητής παρηγοριέται στη μοναξιά του συνομιλώντας με τη φύση: "Κυκλάμινο, κυκλάμινο στου βράχου τη σχισμάδα" - "Του βράχου λιγοστό νερό απ' τη σιωπή αγιασμένο" - "Μικρό πουλί τριανταφυλλί δεμένο με κλωστίτσα". Θρηνεί για την τύχη των συντρόφων του ("Εδώ σωπαίνουν τα πουλιά") αλλά δεν χάνει την ελπίδα: "Σε τούτα εδώ τα μάρμαρα κακιά σκουριά δεν πιάνει, μηδέ αλυσίδα στου Ρωμιού και στου αγεριού το πόδι". Ο κύκλος των τραγουδιών ολοκληρώνεται θριαμβευτικά με το μεγαλειώδες "Τη Ρωμιοσύνη μην την κλαις", το οποίο θα συγκλονίσει με τον συμβολισμό του αλλά με την ερμηνεία του ίδιου του Μίκη.
-Ο ποιητής καταφέρνει να στείλει τα Λιανοτράγουδα στο Παρίσι, στον Μίκη, ο οποίος καταπιάνεται να τα μελοποιήσει. Σε πρώτη εκτέλεση παρουσιάζονται στις 17 Ιανουαρίου 1973, στο Albert Hall του Λονδίνου, με ερμηνευτές τη Μαρία Φαραντούρη, τον Πέτρο Πανδή, την Αφροδίτη Μάνου, τον Αχιλλέα Κωτούλη και τον ίδιο το συνθέτη. Ακολουθεί η ηχογράφηση του έργου στο Παρίσι, το 1973, με τους ίδιους συντελεστές. Ενωρίτερα, σε μια επίσκεψη του Αχιλλέα Θεοφίλου με τον Νταλάρα στο Παρίσι, ο συνθέτης τους είχε παίξει τα νέα αυτά τραγούδια. Τους τα εμπιστεύεται και ηχογραφούνται και στην Ελλάδα, κρυφά φυσικά, σε ερμηνεία του Γιώργου Νταλάρα, με την Άννα Βίσση ως δεύτερη φωνή. Με την πτώση της χούντας, το 1974, κυκλοφορούν στην Ελλάδα και οι δυο εκτελέσεις σχεδόν ταυτόχρονα. Αντίστοιχες εκδόσεις γίνονται και σε χώρες του εξωτερικού: Γαλλία, Ολλανδία κ.ά. Μέσα στο ίδιο έτος κυκλοφορεί και μια τρίτη εκτέλεση του έργου με ερμηνευτές την Μαρία Δημητριάδη, την Ελένη Βιτάλη, τον Κώστα Καμένο, τον Σταύρο Πασπαράκη και την Σάνια Κρυστάλη. Θα ακολουθήσουν πολλές ακόμα.
-Οι 18 τίτλοι:
*Αναβάφτιση (Λόγια φτωχά βαφτίζονται στην πίκρα και στο κλάημα).
*Κουβέντα με ένα λουλούδι (Κυκλάμινο-κυκλάμινο στου βράχου τη σχισμάδα).
*Καρτέρεμα (Έτσι με το καρτέρεμα μεγάλωσαν οι νύχτες).
*Λαός (Μικρός λαός και πολεμά δίχως σπαθιά και βόλια).
*Μνημόσυνο (Στη μια γωνιά στέκει ο παππούς).
*Αυγή (Λιόχαρη, Μεγαλόχαρη, της άνοιξης αυγούλα).
*Δε φτάνει (Σεμνός και λιγομίλητος εθαύμαζε την πλάση).
*Πράσινη μέρα (Πράσινη μέρα, λιόβολη, καλή πλαγιά σπαρμένη).
*Συλλείτουργο (Κάτω απ' τις λεύκες συντροφιά πουλιά και καπετάνιοι).
*Το νερό (Του βράχου λιγοστό νερό απ' τη σιωπή αγιασμένο).
*Το κυκλάμινο (Μικρό πουλί τριανταφυλλί δεμένο με κλωστίτσα).
*Λιγνά κορίτσια (Λιγνά κορίτσια στο γιαλό μαζεύουνε τ' αλάτι).
*Τ' άσπρο ξωκλήσι (Τ' άσπρο ξωκλήσι στην πλαγιά κατάγναντα στον ήλιο).
*Επιτύμβιο (Το παλικάρι που 'πεσε με ορθή την κεφαλή του).
*Εδώ το φως (Σε τούτα εδώ τα μάρμαρα κακιά σκουριά δεν πιάνει).
*Το χτίσιμο (Το σπίτι αυτό πώς θα χτιστεί, τις πόρτες ποιος θα βάλει).
*Ο ταμένος (Εδώ σωπαίνουν τα πουλιά, σωπαίνουν κι οι καμπάνες).
*Τη Ρωμιοσύνη μην την κλαις.
Θ.Μ. 14.10.2021
20. "Ο Ήλιος και ο Χρόνος"
-Από τον Αύγουστο του 1967, ο Μίκης βρίσκεται κρατούμενος στο κελί της Ασφάλειας, στην οδό Μπουμπουλίνας, με μόνιμη την παρουσία δεσμοφύλακα μέσα στο κελί του. Οι συνθήκες είναι άθλιες από πλευράς υγιεινής και διαβίωσης. Είναι με τα εσώρουχα, χωρίς ρούχα, χωρίς κρεβάτι, κοιμάται στο τσιμεντένιο δάπεδο με προσκέφαλο τα παπούτσια του, βρώμικος, αξύριστος, τρώει με τα χέρια. Κάνει εφιαλτικές σκέψεις, θεωρώντας πως τον προορίζουν για εκτέλεση. Μόνη παρηγοριά του ο ήλιος που κάθε πρωί ανανέωνε την πίστη του για τη ζωή. Γράφει στο ημερολόγιό του: "...με τον ερχομό της καινούριας μέρας, μόλις χτυπούσε ο ήλιος, η ζωή ξανάπαιρνε τα δικαιώματα της. Η ζωή με νικούσε...". Βιώνοντας αυτές τις συνθήκες, όταν στις αρχές Σεπτέμβρη του έδωσαν χαρτί και μολύβι, καταφεύγει στην ποίηση. Γράφει 32 ποιήματα, στα οποία αποτυπώνει τα συναισθήματά του. "Δεν είμαι ποιητής", ομολογεί, "όμως όταν ο στίχοι άρχισαν να σφυροκοπούν το μυαλό μου ένιωσα πόσο οι λέξεις μπορεί να ντυθούν στο αίμα. Πόσο μπορεί να με λυτρώσουν. Είμαι δημιουργός. Νικώ το χρόνο και το θάνατο… Να γιατί ο Ήλιος και ο Χρόνος έγιναν ο κύκλος της Ζωής και του Θανάτου. Τελικά έγιναν ο νικητήριος κύκλος".
-Μελοποίησε τα 16 από τα 32 ποιήματα. Ηχογραφήθηκαν ζωντανά στις 13 κ΄ 14.10.1971, κατά τη διάρκεια συναυλίας στο Palais de Chaillot, στο Παρίσι, με άδεια του Γάλλο-Ιρλανδού ηθοποιού Georges Wilson (1921-2010), τότε διευθυντή του Theatre National de Chaillot (ή National Populaire), ο οποίος συμμετείχε στη συναυλία απαγγέλλοντας τους στίχους σε γαλλική μετάφραση. Ερμηνευτές ήταν η Μαρία Φαραντούρη, ο Πέτρος Πανδής, η Μαρία Δημητριάδη κι ο Αντώνης Καλογιάννης, με συνοδεία ελληνογαλλικής ορχήστρας (ανάμεσά τους ο μπασίστας Γιάννης Πετροπουλάκης, πρωτοπόρος του ελληνικού ροκ την δεκ. '60 με το συγκρότημα M.G.C.). Στο εξωτερικό τα τραγούδια εκδόθηκαν σε δίσκο με τίτλο "Theodorakis dirige Theodorakis vol.3: Le Soleil et le Temps". Στην Ελλάδα το έργο κυκλοφόρησε μετά τη χούντα, με τίτλο "Ο Ήλιος και ο Χρόνος" καθώς και σε ενιαίο δίσκο μαζί με τον κύκλο τραγουδιών "Επιφάνια-Αβέρωφ" (ποίηση Σεφέρη).
Οι τίτλοι: 1. Γεια σου Ακρόπολη, 2. Ο χρόνος διαλύεται, 3. Ήλιε θα σε κοιτάξω στα μάτια, 4. Επάνω στο ξερό χώμα της καρδιάς μου, 5. Όταν σταματήσει ο χρόνος, 6. Τα κελιά ανασαίνουν, 7. Ποτέ, ποτέ, ποτέ, 8. Μέσα στους παραδείσιους κήπους, 9. Επουράνιοι ποταμοί, 10. Όταν εσύ φωνάζεις, 11. Στο τέταρτο πάτωμα, 12. Η οδοντοστοιχία του ήλιου, 13. Σουλεϊμάν ο μεγαλοπρεπής, 14. Πάνω κάτω.
Από τα τραγούδια, προσωπικά, ξεχωρίζω το: "Πότε, ποτέ, ποτέ", του οποίου οι στίχοι πάντα με συναρπάζουν:
"Ποτέ, ποτέ, ποτέ δε θα μπορέσω να ξεδιπλώσω όλες τις σημαίες
πράσινες, κόκκινες, κίτρινες, μπλε, μωβ, θαλασσιές.
Ποτέ, ποτέ, ποτέ, δε θα μπορέσω να μυρίσω όλα τα αρώματα
πράσινα, κόκκινα, κίτρινα, μπλε, μωβ, θαλασσιά.
Ποτέ, ποτέ, ποτέ, δε θα μπορέσω ν’ αγγίξω όλες τις καρδιές
όλες τις θάλασσες, τις θάλασσες να ταξιδέψω.
Ποτέ, ποτέ, ποτέ, ποτέ, δε θα γνωρίσω τη μία σημαία, τη μοναδική, εσένα Τάνια
δε θα γνωρίσω τη μία σημαία τη μοναδική, εσένα Τάνια"
Θ.Μ. 15.10.2021
21. "Τα τραγούδια του αγώνα"
Με αφορμή τη σημερινή επέτειο, μιας κι επί χούντας ο παραπάνω δίσκος στην Ευρώπη εκδόθηκε και με τίτλο "November 1973, The Greek Rebellion".
-Πρωτο-κυκλοφόρησε το Φεβρουάριο του 1971 στο Παρίσι, με τίτλο "Chansons De Lutte" και παρουσιάστηκε την ίδια χρόνια στο Λονδίνο, με ερμηνευτές την Μαρία Φαραντούρη (κυρίως), την Μαρία Δημητριάδη, τον Λάκη Καραλή (1943-2009, έναν προικισμένο καλλιτέχνη από το Βόλο που ακολούθησε μοναχική πορεία ως τραγουδοποιός και θεατράνθρωπος) και τον ίδιο τον Μίκη. Το ίδιο έτος ο δίσκος ανατυπώθηκε σε Γερμανία, Ιταλία και το 1973 στον Καναδά, είτε με ελληνικό είτε με ξενόγλωσσο τίτλο. Μετά τα γεγονότα του Πολυτεχνείου εκδόθηκε με τίτλο "November 1973, The Greek Rebellion". Στην Ελλάδα κυκλοφόρησε το 1974, μετά τη μεταπολίτευση, με ένα όμορφο, παραδοσιακό εξώφυλλο της Ξανθίππης Μίχα-Μπανιά.
-Περιέχει τα πιο γνωστά επαναστατικά τραγούδια του Μίκη, τα οποία έγραψε μεταξύ 1967-1971, στην Αθήνα και στους τόπους όπου ήταν εκτοπισμένος: Βραχάτι, Ωρωπό, Ζάτουνα και κάποια στο Λονδίνο. Τα περισσότερα είναι απλές μελωδίες που παίζονται με μια κιθάρα ή στο πιάνο. Ο σκοπός του ήταν ξεκάθαρος: να δυναμώσει το αντιστασιακό κίνημα κατά της χούντας.
-Στα τραγούδια της Α΄ πλευράς περιλαμβάνονται:
Τρία σε στίχους του Αλέκου Παναγούλη: "Στην Ελλάδα σήμερα", "Στον Νικηφόρο Μανδηλαρά", "Οι πρώτοι νεκροί".
Τρία σε στίχους του Μίκη: "Όταν χτυπήσεις δυο φορές", "Μην ξεχνάς τον Ωρωπό", "Διότι δεν συνεμορφώθην".
"Ο θρήνος" της Γεωργίας Δεληγιάννη-Αναστασιάδη (1904-98), Σμυρνιάς ποιήτριας, δημοσιογράφου, μεταφράστριας. Έγραψε το ποίημα «Ο θρήνος», όταν η ασφάλεια της χούντας την κάλεσε να παραλάβει τα αιματοβαμμένα ρούχα του βασανισμένου γιου της, του λαμπράκη Σωτήρη Αναστασιάδη (1939-2006, μετέπειτα σκηνοθέτη στη Σινετίκ/Παρασκήνιο, κλπ), χωρίς να της πουν αν είναι ζωντανός. Τον προόριζαν για καταδίκη σε θάνατο. Όταν ο Μίκης ως επικεφαλής της Νεολαίας Λαμπράκη, ανέλαβε την ευθύνη για όλες τις αντιχουντικές δράσεις των λαμπράκηδων, γλίτωσε την θανατική καταδίκη.
"Ο λεβέντης" του Νότη Περγιάλη.
-Τα τραγούδια της Β΄ πλευράς χωρίζονται σε δυο ενότητες, με τίτλους:
"Οδός Μπουμπουλίνας", τέσσερα τραγούδια σε στίχους του Μάνου Ελευθερίου: "Η επιστολή", "Η αυλή", "Ποιός την ζωή μου", "Κλείσ' το παράθυρο".
"Αρκαδία ΙV", τρία τραγούδια σε ποίηση του Ανδρέα Κάλβου: "Τα ηφαίστεια", "Εις Σάμον" (Θέλει αρετήν και τόλμην η ελευθερία), "Αι ευχαί", σε μια προσπάθεια παραλληλισμού του αντιχουντικού αγώνα με την Επανάσταση του Εικοσιένα, δεδομένου πως το 1971 εορτάστηκαν πανηγυρικά από το καθεστώς των συνταγματαρχών τα 150 χρόνια από την Εθνεγερσία.
Θ.Μ. 17.11.2021
22. "Προδομένος λαός"
-Τη σεζόν 1974/75 η Αλίκη Βουγιουκλάκη αφουγκράζεται τα μηνύματα των καιρών και σε μια παροδική στροφή της καριέρας της από το ανάλαφρο προς το πιο σοβαρό ρεπερτόριο, ανεβάζει στο θέατρο "Αλίκη" το παλιό θεατρικό έργο του Γιώργου Ρούσσου (1910-84) «Μαντώ Μαυρογένους» [το είχε πρωτο-διδάξει η Μαίρη Αρώνη το 1959/60], σε σκηνοθεσία του Κωστή Μιχαηλίδη (1912-81), ο οποίος το είχε σκηνοθετήσει και το 1959 για την μετέπειτα σύζυγό του Μ. Αρώνη. Συμπρωταγωνιστές της Αλίκης ήταν ο Μάνος Κατράκης, ο Νικήτας Τσακίρογλου, ο Βύρων Πάλλης, η Άννα Παϊταζή, ο Θεόδωρος Έξαρχος κ.ά. Είναι μια εποχή ενθουσιασμού μετά την πτώση της χούντας κι εθνικής ομοψυχίας, λόγω και της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο. Ζητά από τον Μίκη να συνθέσει τη μουσική για την παράσταση. Ο Μίκης αποδέχεται. Άλλωστε γνώριζε την Βουγιουκλάκη από τα παιδικά της χρόνια, όταν ζούσαν και οι δυο στην Τρίπολη, όπου υπηρετούσαν οι γονείς τους ως υπάλληλοι. Γράφει δώδεκα τραγούδια πάνω σε στίχους του Βαγγέλη Γκούφα (1925-2016). Η συνεργασία κατά ένα μέρος έγινε δια τηλεφώνου καθώς ο Μίκης βρισκόταν ακόμα στο Παρίσι.
-Η παράσταση είχε μεγάλη επιτυχία και τον Δεκέμβρη του 1974 τα τραγούδια κυκλοφόρησαν σε δίσκο με τον τίτλο "Προδομένος λαός", που ήταν και υπότιτλος στον τίτλο της παράστασης ώστε να διαφοροποιηθεί από την πρώτη του 1959. Ερμηνευτές οι νέοι τότε τραγουδιστές: Βασίλης Παπακωνσταντίνου, Χάρις Αλεξίου, Κώστας Σμοκοβίτης, μαζί με την Αλίκη, τον Κατράκη και χορωδία. Βασικό μπουζούκι της ορχήστρας ήταν ο Λάκης Καρνέζης. Το εξώφυλλο του δίσκου φιλοτέχνησε ο Σπύρος Βασιλείου, ο οποίος είχε επιμεληθεί την σκηνογραφία και τα κοστούμια του θεατρικού. Έχει μορφή αφίσας, στο πνεύμα της εποχής, με τους πρωταγωνιστές να κραυγάζουν "ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ", όπως γράφει το λάβαρο που κρατούν.
-Με ένα συνδυασμό λαϊκών και εμβατηριακών μελωδιών ο Μίκης αναζητά και πάλι τις ρίζες της αέναης πάλης του αδικαίωτου και συχνά προδομένου απλού Ρωμιού. Γράφει στο εισαγωγικό σημείωμα του δίσκου: "Ζούμε μαχόμενοι. Το χρονικό των αγώνων και της αγωνίας της Ρωμιοσύνης, οι Φιλικοί, ο Γέρος του Μοριά, ο Μακρυγιάννης, οι Τουρκομάχοι και σύστοιχοι στο αρματολίκι οι λαϊκοί αγωνιστές, οι αντάρτες στα ελεύθερα ελληνικά βουνά στην Κατοχή, οι επώνυμοι και ανώνυμοι μάρτυρες ενός λαού ταμένου και αβοήθητου... Η ίδια πίστη, η ίδια αγάπη σε μια ζωή άξια να βιωθεί, η ίδια άρνηση υποταγής. Πάντα ο ίδιος όρκος μένει: λευτεριά και προκοπή. Και πάντα ελλοχεύουσα η προδοσία-Λερναία Ύδρα... Ζούμε μαχόμενοι, η ανελέητη και η ακριβή μας ιστορία."
-Ο δίσκος επισκιάστηκε από την πλημμυρίδα των έργων του Μίκη που κυκλοφόρησαν αμέσως μετά την μεταπολίτευση. Αλλά είναι από τους πιο σημαντικούς του συνθέτη και οι ερμηνείες είναι ξεχωριστές, ειδικά του Σμοκοβίτη στο "Κάστρο τ' Αναπλιού" και η μοναδική του Μάνου Κατράκη. Οι δε στίχοι του Γκούφα εκπληκτικοί. Τα τραγούδια, που δεν έχουν τραγουδηθεί πολύ μεταγενέστερα, ερμηνεύουν:
Βασίλης Παπακωνσταντίνου (4): "Βίβα λα λιμπερτά (Το τραγούδι των Καρμπονάρων)" [βασισμένο σε ρωσική μελωδία], "Κανόνια το βαρούνε", "Άντε μια", "Εδώ δεν προσκυνήσανε".
Χάρις Αλεξίου (4): "Χάι, χάι", "Βάνω το Χάρο πισωκάπουλα", "Κυρά-Παναγιά", "Νανούρισμα".
Κώστας Σμοκοβίτης (2): "Βογγά το κάστρο τ’ Αναπλιού" [μοναδική ερμηνεία του Σμοκοβίτη που θυμίζει Μπιθικώτση], "Ακόμα τούτη η Άνοιξη".
Αλίκη Βουγιουκλάκη (1): "Της βροχής νερό".
Μάνος Κατράκης (1): "Ελάτε μ’ έναν πόθο" [μια σπάνια ερμηνεία του μεγάλου ηθοποιού]: "Ελάτε μ' έναν πόθο σε τούτο τον καιρό, πιάστε μαντίλι για χορό, να δέσουν οι καρδιές μας φωτιά και σίδερο".
Θ.Μ. 19.11.2021
23. "Θαλασσινά φεγγάρια"
-Το 1967 ο Μίκης συνθέτει και ηχογραφεί έξι τραγούδια σε στίχους Νίκου Γκάτσου, τρία με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση και τρία με την Βίκυ Μοσχολιού, τα οποία κυκλοφόρησαν σε 45άρια δισκάκια. Αποτελούσαν μια ενότητα, η οποία θα κυκλοφορούσε τον Απρίλιο του 1967 σε ενιαίο δίσκο με τίτλο: "Έξι φεγγάρια της θάλασσας". Η επικράτηση της χούντας ανέτρεψε τα σχέδια. Ο μεν δίσκος δεν κυκλοφόρησε ενώ απαγορεύτηκαν κι αποσύρθηκαν από την αγορά και τα 45άρια. Το 1974 τα έξι τραγούδια θα αποτελέσουν την μαγιά για το L.P. "Θαλασσινά φεγγάρια", στο οποίο προστέθηκαν πέντε ακόμα τραγούδια του συνθέτη σε στίχους Γκάτσου από δίσκους της δεκ. '60, τρία με τον Μπιθικώτση και δύο με την Φαραντούρη. Τρία από τα πέντε προέρχονται από τον "Κύκλο Φαραντούρη" (1966) και είχαν γραφτεί για το θεατρικό έργο του Aldo Nikolai «Το εκκρεμές».
-Στο μπουζούκι είναι ο Κώστας Παπαδόπουλος κι ο Λάκης Καρνέζης. Τον δίσκο επιμελήθηκε ο Λουκιανός Κηλαηδόνης. Το εντυπωσιακό εξώφυλλο σχεδίασε ο Μίνως Αργυράκης. Κι αυτός ο δίσκος δεν πολυακούστηκε καθώς το 1974 υπήρξε μια πλημμύρα δίσκων του Μίκη που ήταν απαγορευμένοι κατά τη διάρκεια της επταετίας. Ο Γκάτσος αγαπούσε ιδιαίτερα αυτά τα τραγούδια του. Τα είχε χαρακτηρίσει ως "ρωμαλέα μοιρολόγια που θρηνούν τη ζωή, την αγάπη και το όνειρο, σε ίαμβο φυσικό με εξαιρέσεις ρητορικού τροχαϊκού μέτρου και σε χρόνους παρελθόντα, παρόντα και μέλλοντα".
-Αξίζει να σημειωθεί πως αυτή ήταν η μοναδική συνεργασία του Μίκη με την Βίκυ Μοσχολιού, η οποία για το δίσκο του 1974 τα ερμήνευσε ξανά, ενώ όλα τα υπόλοιπα τυπώθηκαν στις αρχικές εκτελέσεις. Πρόκειται για τρία θαυμάσια λαϊκά, τα οποία απογειώνει η ερμηνεία της Βίκυς:
"Κοιμήσου παλικάρι": "Κοιμήσου παλικάρι στο κύμα τ’ αρμυρό, θ’ αλλάξει το φεγγάρι, κι εγώ, κι εγώ θα καρτερώ"
"Νύχτα δίχως άκρη": "Βράχος η αγάπη και γκρεμός κι η νύχτα δίχως άκρη, δικός μου ο αναστεναγμός, δικό μου και το δάκρυ"
"Σήμερα βράδιασε νωρίς": "Φεγγάρι μου θαλασσινό, πουλί μου πελαγίσιο, σε ποιας καρδιάς τον ουρανό θα ‘ρθω να σ’ αναστήσω".
-Ο Μπιθικώτσης ερμηνεύει πέντε τραγούδια, τρία της ενότητας του 1967:
"Θα ρίξω πέτρα στη ζωή": "Θα ρίξω πέτρα στη ζωή, θα βρω καινούργιο στόχο κι αν πάλι τ’ όνειρο καεί, παράπονο θα το 'χω".
"Φέρτε μου τη θάλασσα": "Φέρτε μου τη θάλασσα να τη προσκυνήσω, φέρτε μου τον ήλιο της να προσευχηθώ".
"Το πανηγύρι των άστρων".
Και δύο πιο παλιά (με τον Μιχάλη Ιωαννίδη στη δεύτερη φωνή):
"Στου κόσμου την ανηφοριά", από το θεατρικό έργο του Aldo Nikolai «Το εκκρεμές», το οποίο σε πρώτη εκτέλεση είχε πει η Μαρία Φαραντούρη στον «Κύκλο Φαραντούρη» (1966): "Στου κόσμου την ανηφοριά μου στήσανε καρτέρι κι ήταν ο φίλος πυρκαγιά, ο αδερφός μαχαίρι".
"Στράτα τη στράτα" (Σ' αυτό το δρόμο που διάλεξες να πας), από τον κύκλο τραγουδιών «Πολιτεία Β’» (1964).
-Η Φαραντούρη μετέχει με τρία τραγούδια:
"Τ' όνειρο καπνός" (Στης νύχτας το μπαλκόνι), από το θεατρικό έργο του Aldo Nikolai «Το εκκρεμές»: ("Κύκλος Φαραντούρη» 1966).
"Το εκκρεμές" (Ήρθα σαν το γλάρο στην ακρογιαλιά...), επίσης από το ομώνυμο έργο και τον "Κύκλο Φαραντούρη":
"Το ματωμένο φεγγάρι", από την ταινία «Το νησί της Αφροδίτης» (1962) που είχε κυκλοφορήσει στον κύκλο τραγουδιών «Χρυσοπράσινο φύλλο» το 1965.
Θ.Μ. 23.11.2021
24. "Αρκαδία 6 - 8"
-Οι συνθέσεις με τον γενικότερο τίτλο "Αρκαδία" είναι 11 κύκλοι τραγουδιών (Ι έως ΧΙ) που έγραψε ο Μίκης τους 14 μήνες που ήταν εξόριστος στην ορεινή Ζάτουνα της Αρκαδίας το 1968-1969. Κυκλοφόρησαν σε δίσκους ακατάστατα, γι' αυτό και η αρίθμησή τους μοιάζει μπερδεμένη. Τον Οκτώβριο 1974, ανάμεσα στα πολλά έργα του, κυκλοφορεί το LP "Αρκαδία 6", στο οποίο περιέχονται έργα από τις "Αρκαδίες VI και VIII" (έτσι τις αριθμούσε ο Μίκης), γι’ αυτό σε επόμενη ανατύπωση ο τίτλος διορθώθηκε σε "Αρκαδία 6 - 8". Το φολκλορικό εξώφυλλο σχεδίασε η Ξανθίππη Μίχα-Μπανιά. Ο δίσκος περιέχει τέσσερα τραγούδια-ποταμούς, διάρκειας έξι έως οκτώ λεπτών το καθένα, που προέκυψαν από την μελοποίηση μακροσκελών ποιημάτων. Καθώς ο συνθέτης ακολουθεί τη δομή των ποιημάτων, τα τραγούδια δεν έχουν τη συνηθισμένη μορφή, με ρεφρέν κλπ. Είναι επικές συνθέσεις που ερμηνεύει ιδανικά η Μαρία Φαραντούρη με τη συνοδεία της Χορωδίας Τερψιχόρης Παπαστεφάνου.
-Η α΄ πλευρά επιγράφεται "Αρκαδία VIII" και περιέχει τα μελοποιημένα ποιήματα του Μανώλη Αναγνωστάκη (1925-2005): "Μιλώ" (διάρκεια 5'40'') και "Χάρης 1944" (7΄20'').
-Το ποίημα "Χάρης 1944" (24 στίχοι) ο ποιητής το δημοσίευσε στο περιοδικό «Ο φοιτητής» και το συμπεριέλαβε στην πρώτη ποιητική συλλογή του, που κυκλοφόρησε εκτός εμπορίου το 1945 με τίτλο "Εποχές". Περιέχει ποιήματα που έγραψε στα χρόνια της κατοχής (1941-1944), μια περίοδο που ο νεαρός Αναγνωστάκης ως φοιτητής στο Αριστοτέλειο, μετέχει ενεργά στην έκδοση φοιτητικών περιοδικών, δημοσιεύει κριτικές, ποιήματα, μεταφράσεις, έχει ενταχθεί στην ΕΠΟΝ και έχει βιώσει την πρώτη φυλάκισή του από τους Γερμανούς στο στρατόπεδο "Παύλος Μελάς" το 1943. Οι συγκλονιστικές εμπειρίες του αγώνα και της καθημερινής αναμέτρησης με το θάνατο αναδύονται μέσα από τους στίχους που έγραψε με αφορμή την απώλεια ενός αγαπημένου συντρόφου, που "Λαχταρούσε ξεχνώντας το δικό του κορμί να χαρίσει στους άλλους μιαν Άνοιξη", ώσπου "Μια μέρα μας σφύριξε κάποιος στ’ αφτί: “Πέθανε ο Xάρης”, “σκοτώθηκε” ή κάτι τέτοιο, λέξεις που τις ακούμε κάθε μέρα". Στην ουσία δεν εκφράζει μόνο τον φυσικό χαμό των παιδιών της κατοχικής γενιάς αλλά και την προσπάθεια της ηθικής και πολιτικής τους εξόντωσης αμέσως μετά την απελευθέρωση.
-Το "Μιλώ" (21 στίχοι) αποτελεί μέρος της μικρής συλλογής "Η Συνέχεια 2", με ποιήματα που γράφτηκαν το 1955, και συμπεριλήφθηκε στην συγκεντρωτική έκδοση "Τα Ποιήματα (1941-1956)". Στο μεταξύ ο ποιητής έχει υποστεί πολλά: διαγραφή από το ΚΚΕ το 1946 ως ελιτιστής και τροτσκιστής, φυλάκιση στο Γεντί Κουλέ το 1948 και καταδίκη σε θάνατο το 1949. Δεν επικαλείται τη διαγραφή του ως ελαφρυντικό ούτε υπογράφει δήλωση. Το 1951 βγαίνει με την γενική αμνηστία της κυβέρνησης Πλαστήρα, τελειώνει τις σπουδές του και ειδικεύεται ως ακτινολόγος στη Βιέννη. Παράλληλα γράφει, δημοσιεύει κι εκδίδει τα ποιήματά του, πάντοτε ιδιωτικά. Στο συγκλονιστικό "Μιλώ" καταπιάνεται με τις ηττημένες συνειδήσεις, καθώς παλιοί αγωνιστές συμβιβάζονται, προδίδουν τα ιδανικά τους, εξοντώνονται ηθικά. Εκείνος δηλώνει πως θα συνεχίσει να μιλά και να αγωνίζεται ώστε με την ποίηση να διασώσει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια: "Όρθιος και μόνος μες στη φοβερή ερημία του πλήθους".
-Στη β΄ πλευρά, στην "Αρκαδία VI", υπάρχουν τα ποιήματα του Μίκη: "Θούριον" (διάρκεια 8΄35'') και "Στον Άγνωστο Ποιητή" (7'50'').
-Στο "Θούριον" (22 στίχοι) ο Μίκης εμπνέεται από τα πανύψηλα βουνά της Αρκαδίας που τον περιβάλλουν, αναθυμάται τον Κολοκοτρώνη και τους ήρωες του Εικοσιένα που μεγαλούργησαν στα ίδια αυτά μέρη και διαλαλεί: "Μάταια οι φρουροί μου προσπαθούν να εγκλωβίσουν το τραγούδι του, οι χαράδρες το παίρνουν στους ώμους και γρήγορα τ’ οδηγούν στους ελαιώνες".
-"Στον Άγνωστο Ποιητή" (54 στίχοι). Πρόκειται για ένα εμβληματικό στιχούργημα, από τα καλύτερα του Μίκη ως ποιητή/στιχουργού. Ο συνθέτης και στιχουργός καλεί τους μεγάλους ποιητές της Ρωμιοσύνης, τον Ρήγα, τον Σολωμό, τον Κάλβο, τον Παλαμά, τον Καζαντζάκη, τον Σικελιανό και τελικά τον "Άγνωστο ποιητή" να συγκινηθούν και να σκύψουν πάνω στην χειμαζόμενη πατρίδα:
"λίκνο ομορφιάς και μέτρου η πατρίς μου, σήμερα τόπος θανάτου",
"πατρίς του Διγενή και του Διάκου η πατρίς μου, σήμερα χώρα υποτελών".
Θεωρεί τους επώνυμους κι ανώνυμους ποιητές διαχρονική πηγή ελπίδας για την αναγέννησή της:
"Η ψυχή της πατρίδας μου είναι αυτός ο σπόρος π’ άπλωσε ρίζες πάνω στο βράχο.
Είσ’ εσύ μάνα, γυναίκα, κόρη, που αγναντεύεις τη θάλασσα και τα βουνά
και κρυφά βάφεις μ’ αίμα τα κόκκινα αβγά της Αναστάσεως
που εγκυμονούν οι καιροί και οι άντρες.
Αν ποτές να 'ρθει στη δύστυχη χώρα μου, Πάσχα Ελλήνων
Άγνωστε ποιητή σε σε κράζω"
Θ.Μ. 26.11.2021
25. "Στην Ανατολή"
-Δίσκος του 1974 με δώδεκα λαϊκά τραγούδια του Μίκη για τον Στέλιο Καζαντζίδη. Ο Μίκης σε συνεντεύξεις του έχει πει πως προτιμούσε τον Καζαντζίδη από τον Μπιθικώτση ως ερμηνευτή για τα λαϊκά τραγούδια που έγραφε και τον ήθελε και για το "Άξιον Εστί". Είχε εντυπωσιαστεί από την φωνή του, όταν είχε συνεργαστεί μαζί του το 1961 στην πρώτη "Πολιτεία". Τότε ο Στέλιος και η Μαρινέλλα είχαν ερμηνεύσει εξαιρετικά έξι λαϊκά του συνθέτη, κλασικά πλέον σήμερα, με το μπουζούκι του Μαν. Χιώτη να σολάρει εκπληκτικά. Δύο ήταν σε στίχους Τάσου Λειβαδίτη "Έχω μια αγάπη", "Σαββατόβραδο" [Μοσχοβολούν οι γειτονιές] και τέσσερα σε στίχους Δημ. Χριστοδούλου: "Βράχο-Βράχο τον καϋμό μου", "Το παράπονο" [Εγώ περπάτησα γυμνός], "Μετανάστης" [Φεύγω γιατί με πίκρανε], "Καϋμός" [Είναι μεγάλος ο γιαλός]. Όμως, δεν υπήρξε συνέχεια καθώς ο Καζαντζίδης με τις εμμονές και την ιδιορρυθμία του, έκανε τον Μίκη να στραφεί στον Μπιθικώτση.
-Αλλά η ιδέα να γράψει για την απέραντη φωνή του Στέλιου υπήρχε πάντα μέσα του. Στα χρόνια της δικτατορίας συνθέτει τον κύκλο τραγουδιών «Στην Ανατολή» ελπίζοντας να τον ερμηνεύσει ο μεγάλος τραγουδιστής, ο οποίος βρίσκεται σε μια περίοδο που απέχει από το τραγούδι, κατηγορώντας τις δισκογραφικές εταιρίες, τα κυκλώματα της νύχτας κλπ. Με την πτώση της χούντας, του γίνεται η σχετική κρούση. Αρχικά αρνιέται κατηγορηματικά. Τελικά δέχεται και ο δίσκος γίνεται πραγματικότητα το Νοέμβριο του '74, αφού πέρασε από σαράντα κύματα, με το Στέλιο να μην είναι πάντα συνεπής στο στούντιο, τον Μίκη να θέλει να αποχωρήσει ενοχλημένος και άλλα τέτοια επεισόδια.
-Στα πέντε μετέχει σε δεύτερη φωνή η Χαρούλα Αλεξίου, ενώ "Τα πατροπαράδοτα" (α΄ μέρος) ερμηνεύουν μαζί, σε ένα μοναδικό ντουέτο, ο Καζαντζίδης και ο Μίκης, ο οποίος τραγουδά μόνος του το β΄ μέρος του τραγουδιού. Μπουζούκι παίζουν ο Λάκης Καρνέζης και οι Χρήστος Νικολόπουλος (τότε συνεργαζόταν με τον Καζαντζίδη), Θανάσης Πολυκανδριώτης, οι οποίοι δεν αναγράφονται στο εξώφυλλο. Η λαϊκή ζωγραφιά στο δίσκο είναι της Ξανθίππης Μίχα-Μπανιά.
-Έξι τραγούδια είναι σε στίχους του ίδιου του Μίκη: "Στην Ανατολή", "Μες στην ταβέρνα", "Άστατο πουλί", "Φωτιές φωτιές", "Δέκα παλικάρια", "Βουνά σας χαιρετώ" (εξαιρετικό ζεϊμπέκικο). Τα έγραψε (μουσική και στίχους) το 1973 κατά τη διάρκεια της περιοδείας του στη Β. Αμερική (Καναδά, ΗΠΑ, Μεξικό) σε λαϊκούς ρυθμούς: χασάπικο, ζεϊμπέκικο, χασαποσέρβικο. Μετά από τα γεγονότα στο Πολυτεχνείο, τέσσερα από αυτά (Στην Ανατολή, Μες στην ταβέρνα, Δέκα παλικάρια, Βουνά σας χαιρετώ), τα ηχογράφησε σε πρώτη εκτέλεση στις ΗΠΑ, με τον ίδιο να τραγουδά και να παίζει πιάνο, στο διπλό δίσκο "Μίκης Νέα Τραγούδια" (Mikis New Songs), μαζί με τραγούδια από τις Αρκαδίες ΙΙ και ΙΙΙ, ο οποίος κυκλοφόρησε το 1974 στις ΗΠΑ και πολύ μετά την πτώση της χούντας, το 1976, στην Ελλάδα.
-Τρία τραγούδια είναι σε στίχους Μιχάλη Κακογιάννη, τα καταπληκτικά: "Τα πατροπαράδοτα" (α' και β΄), "Τα παραθύρια ορθάνοιχτα" (Άη-Γιώργη άλλοι τον είπανε κι άλλοι Θανάση Διάκο), "Άπονες εξουσίες".
-Κι από ένα είναι του Γιάννη Καλαμίτση (1939-2013): "Και δεν μίλησε κανείς" και του σκηνοθέτη Κώστα Στυλιάτη (1947-2019): "Μ' ένα καράβι όνειρα".
-Όπως είναι φανερό, το έργο περιέχει μερικά από τα πιο όμορφα λαϊκά του Μίκη, τραγούδια διαχρονικά που τραγουδιούνται ακόμα. Παρ' όλα αυτά, την εποχή που κυκλοφόρησε, ο δίσκος δεν είχε εμπορική επιτυχία, ανάλογη με τα σπουδαία ονόματα των συντελεστών. Οι αιτίες ήταν πολλές. Αφενός κυκλοφόρησαν μέσα τρεις μήνες (Αύγουστος-Οκτώβριος '74) πάρα πολλοί δίσκοι του συνθέτη, παλιοί και καινούργιοι, αφετέρου την περίοδο αυτή "Θεοδωράκης" σημαίνει κυρίως πολιτικό τραγούδι. Ο δε Καζαντζίδης, αν και η "Ανατολή" ήταν πρώτη του δισκογραφική δουλειά έπειτα από περίπου μια δεκαετία αποχής, λίγους μήνες αργότερα, στις αρχές του 1975, κυκλοφόρησε το "Υπάρχω", το οποίο λατρεύτηκε από τους θαυμαστές του κι επισκίασε τον δίσκο με τον Μίκη. Ο Μίκης έλεγε αργότερα πως υπήρξε σαμποτάζ κι από την εταιρία. Πάντως τα τραγούδια έμειναν κι αργότερα κάποια από αυτά τραγουδήθηκαν κι από άλλους τραγουδιστές, όπως τη Μαργαρίτα Ζορμπαλά, τη Γλυκερία κ.ά.
*Θ.Μ. 28.11.2021
26. "Pablo Neruda: Canto General"
-Εμβληματική σύνθεση του Μίκη. Ένα μεγαλειώδες συμφωνικό έργο, γραμμένο πάνω στο Canto General, την πιο εμπνευσμένη ποιητική δημιουργία του Χιλιανού νομπελίστα Πάμπλο Νερούδα (1904-1973), του σημαντικότερου ποιητή του 20ού αιώνα κατά τον Γκαμπριέλ Γκαρσία Μαρκές. Στο Canto General (Γενικό Τραγούδι) ο Νερούδα εμπνέεται και περιγράφει την καταπίεση που υφίστανται οι λαοί της Λατινικής Αμερικής από την αποικιοκρατία και από τους κεφαλαιοκράτες. Στην ποίησή του χρησιμοποιεί λαϊκά μοτίβα, παρμένα από τις παραδόσεις των αυτόχθονων λαών, των κατοίκων της ζούγκλας και των Άνδεων κι των καταπιεσμένων κατοίκων των φτωχών συνοικιών. Πρόκειται για μια μεγάλη ποιητική σύνθεση, 15 χιλιάδων στίχων περίπου, δομημένη σε 15 ενότητες και 230 ποιήματα. Ξεκίνησε να το γράφει το 1938, το ολοκλήρωσε το 1950 και το εξέδωσε στο Μεξικό. Ουσιαστικά είναι το έργο που του απέφερε το Βραβείο Νόμπελ το 1971.
 |
| Παρίσι 1972, Νερούδα, Ουρούτια και Μίκης |
-Ο Μίκης γνώρισε το έργο του Νερούδα, όταν επισκέφθηκε την Χιλή το Γενάρη του 1972 προσκαλεσμένος από τον πρόεδρο Σαλβαδόρ Αλιέντε, και άκουσε κάποια ποιήματά του που είχαν μελοποιήσει το ντόπιο folk συγκρότημα Aparcoa. Ενθουσιάστηκε και καταπιάστηκε με τη μελοποίηση τεσσάρων θεμάτων σε μορφή λαϊκού ορατόριου, τα οποία παρουσίασε τον Αύγουστο του 1972 στον ίδιο τον Νερούδα, στο Παρίσι, όπου υπηρετούσε ως πρέσβης της Χιλής. Εντυπωσιασμένος ο ποιητής του ζήτησε να συμπεριλάβει κι άλλα ποιήματα, όπως το "Lautaro", το "A Emiliano Zapata" κλπ, με στόχο η πρώτη εκτέλεση του έργου να γίνει σε δημόσια συναυλία στη Χιλή, στο τέλος της σειράς συναυλιών που έδωσε ο Μίκης στη Νότ. Αμερική το καλοκαίρι του 1973. Τους πρόλαβε το πραξικόπημα του Πινοσέτ στις 11 Σεπτέμβρη 1973, στο οποίο δολοφονήθηκε ο πρόεδρος της Χιλής Σαλβαδόρ Αλιέντε. Ο δε Νερούδα απεβίωσε δώδεκα ημέρες αργότερα. Αν και ήταν ήδη κλινήρης από καρκίνο, θεωρήθηκε πως οι χουντικοί συντόμεψαν το τέλος του, παρεμποδίζοντας την απαραίτητη ιατρική βοήθεια. Η κηδεία του εξελίχθηκε σε λαϊκό αντιχουντικό συλλαλητήριο.
-Ο Μίκης ηχογράφησε το έργο στο Παρίσι, στην αρχική μορφή του (4 ενότητες). Το παρουσίασε στο φεστιβάλ της εφ. L'Humanite του ΚΚ Γαλλίας με ερμηνευτές την Μαρία Φαραντούρη, τον Πέτρο Πανδή και την Εθνική Χορωδία της Γαλλίας υπό τη διεύθυνση του Jacques Grimbert, τα Κρουστά του Στρασβούργου και πολυεθνική ορχήστρα: Jean Martin και Alberto Neuman (πιάνο), Λάκης Καρνέζης, Αχιλλέας Κωστούλης, Αντώνης Πολεμίτης, Θανάσης Σαρέλας (μπουζούκια), Jean-Paul Charlap, Creixams de Herrera και Νίκο Μανιάτη (κιθάρες), Lucien Marangone (μπάσο) και Gerard Berlioz (ντραμς). Το 1975 επανεκδόθηκε σε διπλό LP , στην Αθήνα, σε εκτενέστερη μορφή (7 ενότητες), που ηχογραφήθηκε στις μεγαλειώδεις συναυλίες στο Στάδιο Καραϊσκάκη και στο γήπ. Λεωφόρου, με την Φαραντούρη, τον Πανδή, την Εθνική Χορωδία της Γαλλίας υπό τον Jacques Grimbert, τα Κρουστά του Στρασβούργου, τους Alberto Neuman και Ντόρα Μπακοπούλου (πιάνο), Ευάγγελος Ασημακόπουλος και Λίζα Ζώη (κιθάρα), λαϊκή ορχήστρα υπό τον Γιάννη Διδίλη με τους Λάκη Καρνέζη και Χρήστο Κωνσταντίνου (μπουζούκι) και απαγγελία από τον Μάνο Κατράκη. Ο Μίκης συνέχισε να το δουλεύει και το 1981 παρουσίασε το ορατόριο στην ολοκληρωμένη μορφή του (13 ενότητες) σε συναυλία στο Μόναχο, η οποία επίσης κυκλοφόρησε και σε δίσκο, με την Ορχήστρα της Στοκχόλμης, την χορωδία St. Jacob και ερμηνεία, πάντα στα Ισπανικά, από την Φαραντούρη και τον Πανδή.
Το έργο συγκλόνισε το ελληνικό κοινό, κι αγαπήθηκε παρά την ισπανόφωνη ερμηνεία, καθώς ήταν πασιφανής ο παραλληλισμός ανάμεσα στις δύο χούντες, τη χιλιανή και την ελλαδίτικη: ήταν αμερικανοκίνητες και οι δύο, έκαναν μαζικές συλλήψεις στα στάδια του Σαντιάγο και του Καραϊσκάκη, παρόμοιος ο ρόλος της CIA και των αμερικάνικων πολυεθνικών κλπ. Η ισπανόφωνη ερμηνεία αποτελούσε μια εκδήλωση συμπαράστασης προς το χιλιανό και τους άλλους λαούς της Λατινικής Αμερικής που πάλευαν να διώξουν τα σκληρά χουντικά καθεστώτα-μαριονέτες των ΗΠΑ, τα οποία υπηρετούσαν απροκάλυπτα τα γεωπολιτικά συμφέροντα του μεγάλου γείτονα που δεν ανεχόταν να μολύνουν την αυλή του οι εκλεγμένοι μαρξιστές ηγέτες, αλλά και τα οικονομικά συμφέροντα των αμερικανικών εταιριών που καταλήστευαν τον όποιο πλούτο διέθεταν, από το χαλκό της Χιλής ως τις μπανάνες του Εκουαδόρ και του Ελ Σαλβαδόρ (από όπου και ο νεολογισμός "μπανανίες" για τις υποτελείς στις ΗΠΑ χώρες της περιοχής).
Θ.Μ. 13.12.2021
27. "Γράμματα από τη Γερμανία"
-Κύκλος λαϊκών τραγουδιών από το ομώνυμο ποιητικό έργο του Φώντα Λάδη. Τα ποιήματα εκδόθηκαν το 1966 και την ίδια χρονιά ο Μίκης μελοποίησε 13 τραγούδια. Με ερμηνευτή τον Γιώργο Ζωγράφο παρουσιάστηκαν στην μπουάτ "Εσπερίδες" και σε συναυλία στο θέατρο Λυκαβηττού. Επρόκειτο να κυκλοφορήσουν σε δίσκο με τίτλο "Ο μικρός Όμηρος", αλλά η λογοκρισία απέρριψε τα οκτώ ως προπαγανδιστικά, οπότε ο δίσκος δεν βγήκε ποτέ.
-Μετά τη δικτατορία τα τραγούδια κυκλοφόρησαν σε δύο εκτελέσεις, σχεδόν ταυτόχρονα το Δεκέμβρη του 1975, και με τον ίδιο τίτλο: "Γράμματα από τη Γερμανία". Μία από την Μίνως, με διεύθυνση ορχήστρας από τον Μίκη Θεοδωράκη, βασικό ερμηνευτή τον Γιώργο Ζωγράφο (9 τραγούδια) και τους Άννα Βίσση (δυο τραγούδια και β΄ φωνή σε άλλα), Γιάννη Θωμόπουλο (δύο και β΄ φωνή σε κάποια ακόμα). Η άλλη εκτέλεση κυκλοφόρησε από την Λύρα, με ενορχήστρωση του Θάνου Μικρούτσικου και ερμηνευτές την Αφροδίτη Μάνου (9 τραγούδια), τον Γιάννη Συρρή (τρία κι ένα μαζί με την Αφρ. Μάνου) και τον Αντώνη Καλογιάννη (2). Η εκδοχή της Λύρας περιλάμβανε ένα τραγούδι ακόμα (σύνολο 14). Τα υπόλοιπα ήταν τα ίδια αλλά σε διαφορετική σειρά μέσα στο δίσκο, ενώ κάποια είχαν διαφορετικό τίτλο.
-Οι στίχοι του Λάδη αποτυπώνουν με ρεαλισμό τη σκληρή ζωή του Έλληνα μετανάστη στη Γερμανία καθώς την εποχή που γράφτηκαν, την δεκ. '60, δεκάδες χιλιάδες Έλληνες δούλευαν εκεί ως gastarbaiter (φιλοξενούμενοι εργάτες). Μιλούν για τις απάνθρωπες συνθήκες εργασίας ("Χτες τ’ απόγευμα στο Άαχεν"), τις απόπειρες να οργανωθούν ("Έστειλα στο κόμμα, δέκα μάρκα ακόμα, μη γράψουν τ' όνομά μου, μόνο τ' αρχικά μου"), τις διαμαρτυρίες τους ("Έλληνες, Τούρκοι κι Ιταλοί κατεβήκαν σ’ απεργία, γιατί δύο Ισπανοί θάφτηκαν στα μεταλλεία"), τη νοσταλγία της πατρίδας ("Γεια σου μάνα, γεια σου Στράτο"), για τα τσιράκια των αφεντικών ("Ο Μήτσος απ' τα Φάρσαλα έγινε αρχιγκάγκστερ, ο Μήτσος ξέρει υπουργούς, κάνει πως δεν μας ξέρει"), την περιφρόνηση που βίωναν από Γερμανούς αλλά κι από τις γυναίκες ("Μια ξανθιά απ' το Βισμπάντεν"), τη θαρραλέα αντιμετώπιση των κρυφό-ναζί ("Ο Μανώλης σε γυρεύει και ο Σάντας σε ζητά"). Ορισμένα είναι διαποτισμένα με πικρό χιούμορ ("Το δικό μου πάπλωμα, το δικό σου στρώμα - μην κοροϊδευόμαστε, θα μας βλέπουν χωριστά για καιρό ακόμα").
-Τα τραγούδια βέβαια δεν ακούστηκαν πολύ τότε, διότι δεν βγήκαν σε δίσκο. Το 1975 που κυκλοφόρησαν οι συνθήκες είχαν αλλάξει, δεν υπήρχε μεγάλη διαρροή μεταναστών, αλλά οι συνθήκες όσων ζούσαν εκεί, για πολλούς ήταν ακόμα δύσκολες. Τα τραγούδια γράφτηκαν κατά την πιο γόνιμη συνθετικά και πιο παραγωγική περίοδο του Μίκη αλλά κυκλοφόρησαν σε μια εποχή, μετά την χούντα, όταν είχαν εκδοθεί δεκάδες δίσκοι με απαγορευμένα επί δικτατορίας έργα του. Οπότε πολλά από αυτά, ιδίως τα μη πολιτικά του τραγούδια, δεν γνώρισαν την απήχηση που τους άξιζε. Από το δίσκο "Γράμματα από τη Γερμανία", ξεχώρισαν ή έγιναν πιο γνωστά, τα εξής:
"Γεια σου μάνα, γεια σου Στράτο", ξεχωρίζω την εκτέλεση με το Γιώργο Ζωγράφο.
"Έλληνες, Τούρκοι κι οι Ιταλοί", εξαιρετική η ερμηνεία της Αφροδίτης Μάνου.
"Βγήκ' η ζωή μας στο σφυρί", αυθεντικός ο Αντώνης Καλογιάννης. Αργότερα το τραγούδησε κι ο Μητροπάνος.
"Κίνησε ο Μάης για να 'ρθει", ζεϊμπέκικο, πολύ καλές οι ερμηνείες και της Αφρ. Μάνου και του Γ. Ζωγράφου.
"Χτες τ’ απόγευμα στο Άαχεν", θαυμάσια η Άννα Βίσση.
Θ.Μ. 16.12.2021
28. "Εχθρός λαός"
-Δίσκος με τα τραγούδια και τη μουσική που έγραψε ο Μίκης για το ομώνυμο θεατρικό έργο του Ιάκωβου Καμπανέλλη, το οποίο ανέβηκε το 1975 στο θέατρο "Αθήναιον", από τον θίασο Τζένης Καρέζη, Κώστα Καζάκου, σε σκηνοθεσία του Κ. Καζάκου. Μετείχαν επίσης οι ηθοποιοί Λάζος Τερζανίδης, Βασίλης Κολοβός, Πάνος Μιχαλόπουλος, Σπύρος Καλογήρου, Κώστας Τσιάνος κ.ά. Την προηγούμενη σεζόν 1974/75 ο Θεοδωράκης είχε συνεργαστεί με την Βουγιουκλάκη στο έργο "Μαντώ Μαυρογένους - Προδομένος λαός", το οποίο απηχούσε το συναινετικό κλίμα που είχε επικρατήσει αμέσως μετά την πτώση της χούντας. Τώρα αποδέχεται την πρόταση του Καμπανέλλη και του Καζάκου, για ένα πιο τολμηρό έργο, το οποίο καταπιανόταν με το μεταπολεμικό ασφυκτικό πολιτικό κλίμα, που οδήγησε τελικά στο πραξικόπημα του '67. Το δημοκρατικό ξέσπασμα της πρώτης μεταχουντικής περιόδου, η νομιμοποίηση του ΚΚΕ και η κατάργηση της λογοκρισίας, απελευθέρωσε την καλλιτεχνική και συγγραφική δημιουργία. Παρ' όλα αυτά ένα θεατρικό έργο που σχολίαζε ανοιχτά τον εμφύλιο, τις διώξεις, τις εξορίες και δολοφονίες των ηττημένων του εμφυλίου, το φακέλωμα και την αστυνομική αυθαιρεσία, ένα τέτοιο έργο το 1975 ήταν ακόμα πολύ τολμηρό εγχείρημα, καθώς οι θεσμοί λειτουργούσαν ακόμα με παλιές νοοτροπίες. Αλλά κι όσοι είχαν υποστεί διώξεις, ακόμα δεν είχαν ξεπεράσει φοβίες και ανασφάλειες δεκαετιών.
-Ο Καμπανέλης το τόλμησε αλλά το κοινό και η κριτική υποδέχτηκε την παράσταση με ένα μούδιασμα. Έγραφε ο Κ. Γεωργουσόπουλος:
«…Αυτό που επιχείρησε ο κ. Καμπανέλλης είναι τολμηρό... τόλμησε ν’ ανεβάσει στη σκηνή πρόσφατα πολιτικά γεγονότα,... τόλμησε να έχει μια θέση προσωπική για τα γεγονότα... Το μέγεθος της τόλμης έχει χειροπιαστές αποδείξεις. Έντονες ήδη αντιδράσεις από μια μερίδα του Τύπου, αλλά κυρίως, το πάγωμα του κοινού που παρακολουθεί το έργο... Το μούδιασμα του κοινού είναι για μένα τουλάχιστον ένα μέγα πολιτικό μάθημα. Φοβόμαστε ακόμα τους μπαμπούλες που αιώνες τώρα διδαχτήκαμε να θεωρούμε σύμβολα... Περίσσεψε τόσο πολύ ο χαφιεδισμός στα χρόνια μας, δούλεψε τόσο πολύ η τρομοκρατία, που φοβάμαι πως ο μέσος αστός, τουλάχιστον, είναι έτοιμος να τα εφεύρει, μόνο και μόνο για να δικαιολογήσει την ύπαρξη της κρυψώνας του».
-Για τις ανάγκες του έργου ο Μίκης συνέθεσε επτά τραγούδια και τέσσερα χορικά, όλα σε στίχους του Καμπανέλλη. Τα τραγούδια ερμήνευσαν στην παράσταση και στο δίσκο, ο Βασίλης Παπακωνσταντίνου (όπως και στον "Προδομένο λαό"), η Τζένη Καρέζη και χορωδία. Δυο-τρία από αυτά έκαναν και αυτόνομη διαδρομή. Πιο γνωστά είναι το εμβληματικό μιας ολόκληρης εποχής "Αρνιέμαι", "Ο εχθρός λαός" και το τραγούδι για τον Σωτήρη Πέτρουλα, το μόνο που ερμηνεύει ο ίδιος ο Μίκης, ο οποίος συμμετέχει ως β΄ φωνή και σε άλλα. Το μεγαλύτερο μέρος του δίσκου καλύπτουν τα "Χορικά", τα οποία έχουν μεγάλη διάρκεια, περίπου 38΄ συνολικά. Στη μικρή συμφωνική ορχήστρα υπό τη διεύθυνση του Μίκη, μετείχαν μεταξύ άλλων οι γνωστοί μουσικοί: Ανδρέας Ροδουσάκης μπάσο, Γιάννης Ζουγανέλης τούμπα, Τάσος Διακογιώργης σαντούρι, Γιώργος Λαυράνος κρουστά κ.ά.
Θ.Μ. 18.12.2021
29. "Μπαλλάντες"
-Κύκλος τραγουδιών του Μίκη, σε ποίηση του Μανώλη Αναγνωστάκη, που κυκλοφόρησε τον Δεκέμβριο του 1975. Τα τραγούδια είχε συνθέσει ο Θεοδωράκης το 1973-1974, στα χρόνια της εξορίας του εκτός Ελλάδος, άλλα στο Παρίσι και μερικά στο Ντουμπρόβνικ και ήταν ανέκδοτα. Προέρχονταν από τις ποιητικές συλλογές του Αναγνωστάκη "Εποχές" (1945): τα Πέντε μικρά θέματα Ι, ΙΙΙ, ΙV, V, "Εποχές 3" (1951): το "Οι στίχοι αυτοί" "Η συνέχεια 3" (1962): "Το ναυάγιο" και τρία νέα τραγούδια που γράφτηκαν ειδικά για το δίσκο: "Και περνούσανε τα τραμ", "Όλα έχουν αποδελτιωθεί", "Όταν μιαν άνοιξη χαμογελάσει".
- Σε μια επίσκεψή του στη Μόσχα ο Μίκης γνώρισε την 17χρονη Μαργαρίτα Ζορμπαλά, με τους γονείς της οποίας είχε φιλία από παλιά. Εντυπωσιάστηκε από την φωνή της και υποσχέθηκε πως όταν έρθουν στην Ελλάδα έχει έτοιμα τραγούδια γι' αυτήν. Πράγματι, ο Μίκης μεσολάβησε ώστε να εγκριθεί το αίτημα επαναπατρισμού της οικογένειας Ζορμπαλά, που ζούσαν στην Σοβιετική Ένωση ως πολιτικοί πρόσφυγες από τα χρόνια του εμφύλιου και να τους αποδοθεί ξανά η ελληνική ιθαγένεια.
-Από τα εννιά τραγούδια του δίσκου, τέσσερα ερμηνεύει η Ζορμπαλά, η οποία πρωτοπαρουσιάζεται στο ελληνικό κοινό και κάνει αίσθηση με την αλά Εντίθ Πιαφ φωνή της. Πέντε ερμηνεύει ο Πέτρος Πανδής. Όλα είναι ένα κι ένα. Άφησαν εποχή και χιλιοτραγουδήθηκαν, ξανά και ξανά, μέχρι σήμερα, από πολλούς σε δεύτερες εκτελέσεις. Οι τίτλοι τα λένε όλα:
-Μαργαρίτα Ζορμπαλά: "Δρόμοι Παλιοί", "Κάτω απ' τα ρούχα μου", "Οι στίχοι αυτοί", "Όταν μιαν άνοιξη".
-Πέτρος Πανδής: "Το Ναυάγιο", "Χαρά, Χαρά", 'Μες στην κλειστή μοναξιά μου", "Και περνούσανε τα τραμ", "Όλα έχουν αποδελτιωθεί".
-Στην ορχήστρα παίζουν γνωστοί μουσικοί: Ανδρέας Ροδουσάκης (μπάσο), Θανάσης Πολυκανδριώτης και Χρήστος Νικολόπουλος (μπουζούκι), Ταχιάτης και Κατσικάκης (τσέλο), Σπύρος Ρέγγιος (φλάουτο), Βασίλης Τενίδης, Κώστας Νικολόπουλος και Λάκης Παππάς (κιθάρα), Βαγγέλης Χριστόπουλος (όμποε), Γιάννης Διδίλης (πιάνο), Γιάννης Θεοδωρίδης (τρομπέτα).
Θ.Μ. 20.12.2021
 |
| Άρθρο του Μίκη στο περ. "αντί" τ. 2 (Ιούν. 1972) που απαγορεύτηκε κι απασύρθηκε από την ασφάλεια. Σώθηκε τμήμα από το 2ο μέρος του άρθρου που ανατυπώθηκε στο τ. 600 (8.3.1996) |
.jpg){kind=link}
-------
Πηγές
* Άρθρα και συνεντεύξεις του Μίκη στα περιοδικά:
«αντί», τ. 2, Ιούνιος 1972 (κατασχέθηκε από τη χούντα), αναδημοσίευση στο τ. 600, 8.3.1996, σελ. 37-40: μελέτη του Μ. Θεοδωράκη «Το τραγούδι του νεκρού αδελφού» (β΄ μέρος).
«Μουσική», τ. 26, Ιανουάριος 1980, σελ. 30-42: συνέντευξη του Μίκη στον Γιώργο Κυριαζίδη, με λεπτομερή δισκογραφία.
«το Τέταρτο», τ. 7, Νοέμβριος 1985, σελ. 65-71: συνέντευξη στον Στάθη Τσαγκαρουσιάνο.
* Μίκης Θεοδωράκης, «Ανατομία της Μουσικής», εκδ. Σύγχρονη Εποχή 1983.
* Σημειώματα του συνθέτη στα εξώφυλλα των δίσκων του.
* Ιστοσελίδες-Ιστολόγια:
-Μίκης Θεοδωράκης, προσωπική ιστοσελίδα.
-Η Πύλη για την Ελληνική γλώσσα: Μείζονες Νεοέλληνες Ποιητές.
-Θανάσης Γιώγλου, "Δίσκοι Που Δεν Ξέχασα", ηλεκτρονικό περιοδικό “όγδοο”.
-Discogs.
-Κώστας Μπαλαχούτης, «Ποιος ήταν ο σπουδαίος Βαγγέλης Γκούφας», ηλεκτρονικό περιοδικό “όγδοο”.
Θ. Μπελίτσος, Ν. Σμύρνη, Σεπτέμβρης-Δεκέμβρης 2021.
Από https://belitsosquarks.blogspot.com/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου