ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΒΡΕΤΤΑΚΟΣ (1 Ιανουαρίου 1912 – 4 Αυγούστου 1991)

 

Το ελπίζει ο Θεός

πως τουλάχιστο μες στους λυγμούς των ποιητών

δεν θα πάψει να υπάρχει ποτές ο παράδεισος.

Ο Νικηφόρος Βρεττάκος γεννήθηκε την 1η Ιανουαρίου 1912 ( - 19 Δεκεμβρίου 1911 ) στο χωριό Κροκεές της Λακωνίας, όντας ο δευτερότοκος γιος του Κωνσταντίνου Βρεττάκου και της Ευγενίας Παντελεάκη.

Πέρασε τα παιδικά και εφηβικά χρόνια του μεταξύ Πλούμιτσας, Κροκεών και Γυθείου. Αναχώρησε για την Αθήνα το 1929 με στόχο να ξεκινήσει –μάταια, λόγω οικονομικών δυσχερειών και προβλημάτων υγείας στην οικογένεια– πανεπιστημιακές σπουδές. Προσλήφθηκε ως υπάλληλος αρχικά σε εταιρεία υδραυλικών έργων αποξήρανσης ενώ στη συνέχεια, έως το 1932, έκανε διάφορες περιστασιακές χειρωνακτικές εργασίες. Στο μεταξύ, εξέδωσε δύο ποιητικές συλλογές («Κάτω από σκιές και φώτα», 1929 και «Κατεβαίνοντας στη σιγή των αιώνω», 1933), οι οποίες έλκυσαν το ενδιαφέρον του λογοτεχνικού κόσμου – προκαλώντας ιδιαίτερα την προσοχή του Κωστή Παλαμά. Το επόμενο βιβλίο του («Ο πόλεμος») οδηγήθηκε στην πυρά από το καθεστώς Μεταξά. 

Ακολουθώντας τα βήματα του χωροχρόνου του, ο ποιητής στρατεύτηκε αμέσως μετά την κήρυξη του ελληνοϊταλικού πολέμου. Με την κατάρρευση του μετώπου, το 1941, επέστρεψε πεζή στην Αθήνα. Γρήγορα εντάχθηκε στην Εθνική Αντίσταση (ΕΑΜ). Οι ημερολογιακές σημειώσεις του από αυτή την περίοδο αποτέλεσαν τη βάση του βιβλίου του «Το αγρίμι». Συμμετείχε στην κινητοποίηση των Ελλήνων λογοτεχνών συνυπογράφοντας τη διαμαρτυρία “Προς τη Δ’ Αναθεωρητική Βουλή των Ελλήνων και τη Διεθνή Κοινή Γνώμη: Περί εκτάκτων μέτρων κατά των επιβουλευομένων την Δημοσίαν Τάξιν και την ακεραιότητα της χώρας”. Αυτή την περίοδο συνεργάστηκε με το περιοδικό «Ελεύθερα Γράμματα», του οποίου λίγο αργότερα διετέλεσε αρχισυντάκτης, διευθυντής και εκδότης. Ταυτόχρονα απολύθηκε από το Υπουργείο Εργασίας εξαιτίας των πολιτικών φρονημάτων του. 

Το 1948 γνωρίστηκε με τον Άγγελο Σικελιανό συνδεόμενος μαζί του με στενή φιλία ενώ επίσης γνωρίστηκε και συνδέθηκε φιλικά και πνευματικά με τους Τατιάνα και Ροζέ Μιλλιέξ. Στο μεταξύ διαγράφηκε από το ΚΚΕ και απομακρύνθηκε από τη διεύθυνση των «Ελεύθερων Γραμμάτων» εξαιτίας του λυρικού δράματος «Δυο άνθρωποι μιλούν για την ειρήνη του κόσμου». Ως δημοτικός σύμβουλος στον Δήμο Πειραιά (1955-1959) ανέπτυξε αξιοσημείωτη πολιτιστική δράση (ίδρυση Πειραϊκού Θεάτρου του Δημήτρη Ροντήρη, Ιστορικού Αρχείου, Φιλαρμονικής Πειραιώς, Δημοτικής Πινακοθήκης).

Στο Άγιον Όρος, το 1984, καθισμένος
στο μαρμάρινο θρόνο της
Μονής Βατοπεδίου.
 (Φωτ. Κώστας Βρεττάκος)

Το 1958, μετά από επίσκεψή του στη Ρωσία κυκλοφόρησε το βιβλίο «Ο ένας από τους δύο κόσμους», με αφορμή το οποίο κατηγορήθηκε (μαζί με τους Γιάννη Ρίτσο και Μάρκο Αυγέρη) για παράβαση του Ν.509. 

Τα επόμενα χρόνια συνάντησε μεγάλες δυσκολίες οικονομικής επιβίωσης. Ανάμεσα σ’ άλλα, εργάστηκε ως ιματιοφύλακας στο Εθνικό Θέατρο (1964) με παρέμβαση του Λουκή Ακρίτα. Μετά το πραξικόπημα των συνταγματαρχών, ο ποιητής αυτοεξορίστηκε στην Ελβετία από όπου ταξίδεψε ανά την Ευρώπη (Βουκουρέστι, Βενετία, Δαλματικές ακτές, Ζάγκρεμπ, Ρώμη, Παρίσι, Βirmingham, Λονδίνο, Παλέρμο, Μόναχο). Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην Ευρώπη συμμετείχε σε ραδιοφωνικές εκπομπές και σε φεστιβάλ ποίησης, τιμήθηκε από ευρωπαϊκά πανεπιστήμια, και επεξεργάστηκε το αυτοβιογραφικό κείμενο «Οδύνη» που εκδόθηκε το 1969 στη Νέα Υόρκη. 

Επέστρεψε στην Αθήνα κατά την περίοδο της Μεταπολίτευσης. Η Ακαδημία Αθηνών των τίμησε με το Βραβείο Ουράνη. Δώδεκα χρόνια αργότερα, ανακηρύχθηκε μέλος της (26 Φεβρουαρίου 1986). Λίγο προτού πεθάνει (4 Αυγούστου 1991, στην Πλούμιτσα) αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτορας του Τμήματος Φιλολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. 

Επίσης, τιμήθηκε με το Πρώτο Κρατικό Βραβείο Ποίησης (1940, 1956, 1982), το Βραβείο Knocken και το Βραβείο της Εταιρείας Σικελικών Γραμμάτων και Τεχνών (1980), το Αριστείο Γραμμάτων από την Ακαδημία Αθηνών (1982), το Βραβείο του Τιμίου Σταυρού του Απόστολου και Ευαγγελιστού Μάρκου από το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας και Πάσης Αφρικής (1984), το Μετάλλιο του Χρυσού Πηγάσου από την Πανελλήνια Ένωση Λογοτεχνών (1989). Προτάθηκε τέσσερις φορές για το βραβείο Νοbel λογοτεχνίας. Τιμήθηκε από πολλούς δήμους ανά την Ελλάδα, ανακηρύχτηκε επίτιμος πρόεδρος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών μαζί με το Γιάννη Ρίτσο και το Γιώργο Βαλέτα (1984), επίτιμος Πρόεδρος της Εταιρείας Γραμμάτων και Τεχνών του Πειραιά, επίτιμο μέλος του Παρνασσού.

Εργογραφία (πρώτες αυτοτελείς εκδόσεις) Ι.Ποίηση  • Κάτω από σκιές και φώτα. Αθήνα, τυπ. Τέχνη, 1929. • Κατεβαίνοντας στη σιγή των αιώνων. Αθήνα, Μαυρίδης, 1933. • Οι γκριμάτσες του ανθρώπου. Αθήνα, τυπ. Ματαράγκα, 1935. • Ο πόλεμος. Αθήνα, τυπ. Ματαράγκα, 1935. • Η επιστολή του κύκνου. Αθήνα, Γκοβόστης, 1937. • Το ταξίδι του Αρχάγγελλου (sic) · Σχέδια – Καλλιτεχνική επιμέλεια Επαμ. Λιώκη. Αθήνα, 1938. • Μαργαρίτα - Εικόνες απ’ το ηλιοβασίλεμα. Αθήνα, Αντωνόπουλος, 1939. • Το γυμνό παιδί. Αθήνα, Νεοελληνική Λογοτεχνία, 1939. • Το μεσουράνημα της φωτιάς·Ποιήματα 1938-1940. Αθήνα, Αντωνόπουλος, 1940. • Ηρωική συμφωνία… Αθήνα, έκδοση του περ. Φιλολογικά Χρονικά, 1944. • 33 Ημέρες. Αθήνα, Ματαράγκας, 1945 (Α’ Κρατικό Βραβείο Ποίησης) • Λόγος ενός ληστή στη διάσκεψη του Πότσδαμ. Αθήνα, Ματαράγκας, 1945. • Η παραμυθένια Πολιτεία. Αθήνα, Ματαράγκας, 1947. • Το βιβλίο της Μαργαρίτας. Αθήνα, Ανδρομέδα, 1949. • Ο Ταϋγετος και η σιωπή. Αθήνα, Λογοτεχνική Γωνιά, 1949. • Τα θολά ποτάμια. Αθήνα, 1950. • Πλούμιτσα. Κροκεές, 1950 (περιορισμένα αντίτυπα ) • Πλούμιτσα. Αθήνα, Τα Πειραϊκά Χρονικά, 1952. • Έξοδος με το άλογο (Ύμνος στη χαρά)· Μ’ ένα σχέδιο του Γιώργου Βακαλό. Αθήνα, 1952. • Στον Ρόμπερτ Οπενχάιμερ. Αθήνα, Ημέρα, 1954. • Ο χρόνος και το ποτάμι · 1952-1956. Αθήνα, Δίφρος, 1957. • Η μητέρα μου στην εκκλησία. Αθήνα, Δίφρος, 1957. • Βασιλική δρυς· Ποιήματα. Αθήνα, Δίφρος, 1959. • Το βάθος του κόσμου. Αθήνα, Ματαράγκας, 1961. • Αυτοβιογραφία. Αθήνα, Φέξης, 1961. • Ωδή στον ήλιο. Αθήνα, Διογένης, 1974. • Διαμαρτυρία· Ποιήματα· Με δύο σχέδια της Christine Lichthard. Αθήνα, Διογένης, 1974. • Το ποτάμι Μπυές και τα εφτά ελεγεία. Αθήνα, Διογένης, 1975. • Απογευματινό ηλιοτρόπιο· Ξυλογραφίες – εξώφυλλο Ζίζης Μακρή. Αθήνα, Διογένης, 1976. • Ο Προμηθέας ή Το παιχνίδι μιας μέρας. Αθήνα, Διογένης, 1978. • Εις μνήμην 1940-1944. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1981. • Λειτουργία κάτω απ’ την Ακρόπολη. Αθήνα, Τα Τρία Φύλλα, 1981. • Ο διακεκριμένος πλανήτης)· Ποιήματα. Αθήνα, Τρία Φύλλα, 1983. • Ηλιακός λύχνος. Αθήνα, Τα Τρία Φύλλα, 1984. • Εκκρεμής δωρεά. Αθήνα, Τα Τρία Φύλλα, 1986. • Χωρωδία. Αθήνα, Τα Τρία Φύλλα, 1988. • Η φιλοσοφία των λουλουδιών· Ποιήματα· Μετάφραση David Connoly· Εικονογράφηση Γιώργη Βαρλάμου. Αθήνα, Artigraf, 1988. • Σικελικά ποιήματα. Αθήνα, Αστρολάβος/Ευθύνη50, 1990. • Διαμαρτυρία. Αθήνα, Τα Τρία Φύλλα, 1991. • Συνάντηση με τη θάλασσα. Αθήνα, Τα Τρία Φύλλα, 1991. ΙΙ.Πεζά - Διαλέξεις - Κριτικά Δοκίμια  • Το αγρίμι · 1941-1943. Αθήνα, Ματαράγκας, 1945. • Το ηθικό στοιχείο στη δημοτική ποίηση. Αθήνα, 1954. (ανατύπωση από τα Ελληνικά Χρονικά99, 14/3/1954, σ.17-20) • Δυο άνθρωποι μιλούν για την ειρήνη του κόσμου. Αθήνα, Τα Πειραϊκά Χρονικά, 1949. • Ο ένας από τους δύο κόσμους (Ένα ταξίδι - Μια γιορτή - Μερικά συμπεράσματα). Αθήνα, 1958. • Νίκος Καζαντζάκης · Η αγωνία του και το έργο του · Επιμέλεια Κωστούλας Μητροπούλου. Αθήνα, Σύψας Π. - Σιαμαντάς Χρ., 1960. • Η Στροφή και η θέση του Σεφέρη. Αθήνα, 1962 (ανάτυπο από τον τόμο για το Σεφέρη) • Το αγρίμι και η καταιγίδα. Αθήνα, Θεμέλιο, 1965. • Οδύνη. Νέα Υόρκη, Εκδόσεις Αποφοίτων Ελληνικών Πανεπιστημίων, 1969. • Μπροστά στο ίδιο ποτάμι · Διηγήματα. Αθήνα, Διογένης, 1972. • Μαρτυρίες μιας κρίσιμης εποχής. Αθήνα, Κάκτος, 1979. • Ποιητικός λόγος και εθνική αλήθεια (Ο λόγος του ποιητή στην Ακαδημία στις 9 Φεβρουαρίου 1988). Αθήνα, Φιλιππότης, 1988. • Λόγος για το Μεσολόγγι (Γιορτές της Εξόδου 17 Απριλίου 1989). Αθήνα, Φιλιππότης, 1989. • Ακαδημία Αθηνών · Έκτακτος Συνεδρία της 12ης Δεκεμβρίου 1989 · Προεδρία Σόλωνος Κυδωνιάτου · Μνήμη Άγγελου Σικελιανού · Ομιλία του Ακαδημαϊκού κ.Νικηφόρου Βρεττάκου · Ομιλία του Ακαδημαϊκού κ. Πέτρου Χάρη. Αθήνα, 1989 (ανάτυπο από τα Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών64). • Η φθορά της γλώσσας φθορά του έθνους. Αθήνα, Φιλιππότης, 1990. • Ενώπιος ενωπίω · Ημερολογιακές σημειώσεις 1962 · Πρόλογος Κώστας Βρεττάκος. Αθήνα, Τα Τρία Φύλλα, 1991. • Οδύνη - Αυτοβιογραφικό. Αθήνα, Πόλις, 1995. ΙΙΙ.Μεταφράσεις • Στέφαν Τσβάιχ, Ρομαίν Ρολλάν· Ο άνθρωπος και το έργο του. Αθήνα, Βιβλιοεκδοτική, χ.χ. • Ονορέ ντε Μπαλζάκ, Μπαρμπα- Γκόριο· Πρόλογος – Μετάφραση Νικηφόρου Βρεττάκου. Αθήνα, Βιβλιοεκδοτική, 1954. • Αττίλα Γιόζεφ · Ποιήματα · Μετάφραση Νικηφόρου Βρεττάκου, Γιάννη Ρίτσου. Αθήνα, Κέδρος, 1963. • Εντίτα Μόρρις·Τα λουλούδια της Χιροσίμα. Αθήνα, Θεμέλιο, 1978. Ο Νικηφόρος Βρεττάκος με τους συναδέλφους του στον Οικοδομικό Συνεταιρισμό Πειραιά, το 1950 ΙV. Συγκεντρωτικές εκδόσεις • Οι γκριμάτσες του ανθρώπου. Αθήνα, 1935.Δεύτερη έκδοση, Τελειωτική μορφή. Αθήνα. Εκδόσεις Αντωνοπούλου, 1940. Στον τόμο τούτο ξαναδημοσιεύονται: Οι Γκριμάτσες του ανθρώπου (1935), Η Επιστολή του Κύκνου (1937), Το Ταξίδι του Αρχαγγέλου (1938) και Η Μαργαρίτα: Εικόνες απ’ το ηλιοβασίλεμα (1939). Τα ποιήματα του Κατεβαίνοντας στη σιγή των αιώνων (1933) • Τα ποιήματα · 1929-1951. Αθήνα, 1955. • Ο ποιητής Νικηφόρος Βρεττάκος · Επιλογή από το έργο του. Αθήνα, Θεμέλιο, 1964. • Ποιήματα 1929-1957. Αθήνα, Διογένης, 1972. • Ποιήματα 1958-1967· Οδοιπορία· Μ’ ένα χαρακτικό της Βάσως. Αθήνα, Διογένης, 1972. • Ποιήματα 1967-1970. Αθήνα, Διογένης, 1972. • Τα ποιήματα · Τόμος πρώτος·Με ένα σχέδιο του Επαμεινώνδα Λιώκη. Αθήνα, Τα Τρία Φύλλα, 1981. • Τα ποιήματα · Τόμος δεύτερος. Αθήνα, Τα Τρία Φύλλα, 1981. • Τα ποιήματα · Τόμος τρίτος. Αθήνα, Τα Τρία Φύλλα, 1991. Με τον Άγγελο Σικελιανό σε κεντρικό δρόμο του Πειραιά (1949). Η φωτογραφία είναι αφιερωμένη από τον Σικελιανό στην κόρη του Νικηφόρου, Ευγενία (τη Βγένα, όπως την αποκαλούσε ο ίδιος)

ΠΟΙΗΜΑΤΑ 

Ὁ πράσινος κῆπος

Ἔχω τρεῖς κόσμους. Μιὰ θάλασσα, ἕναν
οὐρανὸ κι ἕναν πράσινο κῆπο: τὰ μάτια σου.
Θὰ μποροῦσα ἂν τοὺς διάβαινα καὶ τοὺς τρεῖς, νὰ σᾶς ἔλεγα
ποῦ φτάνει ὁ καθένας τους. Ἡ θάλασσα, ξέρω.
Ὁ οὐρανός, ὑποψιάζομαι. Γιὰ τὸν πράσινο κῆπο μου,
μὴ μὲ ρωτήσετε.

Οἱ μουσικοὶ ἀριθμοί

Χωρὶς τὴ μαθηματικὴ τάξη, δὲν στέκει

τίποτε: Οὔτε οὐρανὸς ἔναστρος,

οὔτε ρόδο. Πρπαντὸς ἕνα ποίημα.

Κι εὐτυχῶς ὅτι μ᾿ ἔκανε ἡ μοῖρα μου

γνώστη τῶν μουσικῶν ἀριθμῶν,

ὅτι κρέμασε μίαν ἀχτίνα ἐπὶ πλέον

τὸ ἄστρο τῆς ἡμέρας στὴν ὅρασή μου

καὶ κάνοντας τὰ γόνατά μου τραπέζι

ἐργάζομαι, ὡς νά ῾ταν νὰ φτιάξω

ἕναν ἔναστρο οὐρανό, ἢ ἕνα ρόδο.

Ἕνας μικρότερος κόσμος

Ἀναζητῶ μίαν ἀκτὴ νὰ μπορέσω νὰ φράξω

μὲ δέντρα ἢ καλάμια ἕνα μέρος

τοῦ ὁρίζοντα. Συμμαζεύοντας τὸ ἄπειρο, νἄχω

τὴν αἴσθηση: ἢ πὼς δὲν ὑπάρχουνε μηχανὲς

ἢ πὼς ὑπάρχουνε πολὺ λίγες· ἢ πὼς δὲν ὑπάρχουν στρατιῶτες

ἢ πὼς ὑπάρχουνε πολὺ λίγοι· ἢ πὼς δὲν ὑπάρχουνε ὅπλα

ἢ πὼς ὑπάρχουνε πολὺ λίγα, στραμμένα κι αὐτὰ πρὸς τὴν ἔξοδο

τῶν δασῶν μὲ τοὺς λύκους· ἢ πὼς δὲν ὑπάρχουνε ἔμποροι

ἢ πὼς ὑπάρχουνε πολὺ λίγοι σε ἀπόκεντρα

σημεῖα τῆς γῆς ὅπου ἀκόμη δὲν ἔγιναν ἁμαξωτοὶ δρόμοι.

Τὸ ἐλπίζει ὁ Θεὸς

πὼς τουλάχιστο μὲς στοὺς λυγμοὺς τῶν ποιητῶν

δὲν θὰ πάψει νὰ ὑπάρχει ποτὲς ὁ παράδεισος.

Ἡ Ἑλληνικὴ γλῶσσα

Ὅταν κάποτε φύγω ἀπὸ τοῦτο τὸ φῶς

θὰ ἑλιχθῶ πρὸς τὰ πάνω ὅπως ἕνα

ρυακάκι ποὺ μουρμουρίζει.

Κι ἂν τυχὸν κάπου ἀνάμεσα

στοὺς γαλάζιους διαδρόμους

συναντήσω ἀγγέλους, θὰ τοὺς

μιλήσω ἑλληνικά, ἐπειδὴ

δὲν ξέρουνε γλῶσσες. Μιλᾶνε

μεταξύ τους μὲ μουσική.

Ἂν δὲν μοῦ ῾δινες ποίηση Κύριε

Ἂν δὲ μοῦ ῾δινες τὴν ποίηση, Κύριε,

δὲ θἄχα τίποτα γιὰ νὰ ζήσω.

Αὐτὰ τὰ χωράφια δὲ θἆταν δικά μου.

Ἐνῷ τώρα εὐτύχησα νἄχω μηλιές,

νὰ πετάξουνε κλώνους οἱ πέτρες μου,

νὰ γιομίσουν οἱ φοῦχτες μου ἥλιο,

ἡ ἔρημός μου λαό,

τὰ περιβόλια μου ἀηδόνια.

Λοιπόν; Πῶς σοῦ φαίνονται; Εἶδες 

τὰ στάχυά μου, Κύριε; Εἶδες τ᾿ ἀμπέλια μου; 

Εἶδες τί ὄμορφα ποὺ πέφτει τὸ φῶς 

στὶς γαλήνιες κοιλάδες μου; 

Κι᾿ ἔχω ἀκόμη καιρό! 

Δὲν ξεχέρσωσα ὅλο τὸ χῶρο μου, Κύριε. 

Μ᾿ ἀνασκάφτει ὁ πόνος μου κι᾿ ὁ κλῆρος μου μεγαλώνει. 

Ἀσωτεύω τὸ γέλιο μου σὰν ψωμὶ ποὺ μοιράζεται.Ὅμως,

δὲν ξοδεύω τὸν ἥλιό σου ἄδικα.

Δὲν πετῶ οὔτε ψίχουλο ἀπ᾿ ὅ,τι μοῦ δίνεις.

Γιατί σκέφτομαι τὴν ἐρμιὰ καὶ τὶς κατεβασιὲς τοῦ χειμῶνα.

Γιατί θἄρθει τὸ βράδι μου. Γιατί φτάνει ὅπου νἆναι

τὸ βράδι μου, Κύριε, καὶ πρέπει

νἄχω κάμει πρὶν φύγω τὴν καλύβα μου ἐκκλησιὰ

γιὰ τοὺς τσοπάνηδες τῆς ἀγάπης.

Εἰρήνη εἶναι ὅταν...

Εἰρήνη, λοιπόν,

εἶναι ὅ,τι συνέλαβα μὲς ἀπ᾿ τὴν ἔκφραση

καὶ μὲς ἀπ᾿ τὴν κίνηση τῆς ζωῆς. Καὶ Εἰρήνη

εἶναι κάτι βαθύτερο ἀπ᾿ αὐτὸ ποὺ ἐννοοῦμε

ὅταν δὲν γίνεται κάποτε πόλεμος.

Εἰρήνη εἶναι ὅταν τ᾿ ἀνθρώπου ἡ ψυχὴ

γίνεται ἔξω στὸ σύμπαν ἥλιος. Κι ὁ ἥλιος

ψυχὴ μὲς στὸν ἄνθρωπο.

(ἀπόσπασμα ἀπὸ τὸ ἔργο: Δυὸ ἄνθρωποι 

μιλοῦν γιὰ τὴν εἰρήνη τοῦ κόσμου)

ΔΕΊΤΕ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ https://homouniversalisgr.blogspot.com/