Γράφει ο Θοδωρής Μπελίτσος
Καταμεσής στην αγορά της Μύρινας, στη διασταύρωση Γαροφαλλίδου και Κυδά, πάνω από τον πολύβουο κεντρικό δρόμο στέκει ένα σιωπηλό κτίριο, με μεγάλα γαλάζια παράθυρα. Είναι η «Καρατζάδειος Βιβλιοθήκη», η μοναδική δημόσια βιβλιοθήκη της Λήμνου.
Κάθε φορά που την πλησιάζω από την οδό Γαροφαλλίδου, ειδικά αν είναι σούρουπο και τα παραθύρια της είναι ορθάνοιχτα και φωτισμένα, στέκομαι και την θαυμάζω. Το φως τους μοιάζει να ξεχύνεται και να πετά πάνω από την πόλη. Φωτεινές δέσμες γεμάτες λέξεις, φράσεις και συναισθήματα απλώνονται και λούζουν τα σπίτια. Τις «βλέπω» να χτυπούν απαλά τις θύρες και να μοιράζουν απλόχερα σε μικρά παιδιά, σε νεαρές κυρίες και σε ηλικιωμένες γιαγιάδες το υπέρτατο φωτεινό δώρο, τη γνώση.
Και τότε δακρύζω, γιατί δυο φλογισμένες λαμπάδες μέσα στο κτίριο της βιβλιοθήκης, χαμογελούν που ο πρόωρος και τραγικός θάνατός τους δεν πήγε χαμένος. Είναι η Λιλή και η Νένη Καρατζά, δυο κορίτσια δεκαεφτά-δεκαοχτώ ετών, που η ζωή τους κόπηκε ξαφνικά το Σεπτέμβρη του 1939. Οι γονείς τους, ο Απόστολος και η Ειρήνη, θέλησαν να τα θυμάται ο κόσμος σαν δύο μικρά αγγελάκια. Διέθεσαν το σπίτι τους, την προίκα που προόριζαν γι’ αυτές, για την ίδρυση Βιβλιοθήκης κι έβαλαν στην είσοδο τις παιδικές τους φωτογραφίες. Έτσι τα δυο αγγελάκια έγιναν οι αιώνιοι φύλακες άγγελοι της γνώσης.
Η Καρατζάδειος Βιβλιοθήκη
Το Καρατζάδειο Ίδρυμα είναι ένα από τα πολλά ευεργετήματα, με το οποία προικίστηκε το νησί από τους Λημνιούς της διασποράς. Είναι γνωστή η μεγάλη συνεισφορά των απόδημων στην ενίσχυση κοινωφελών σκοπών. Ειδικά οι Αιγυπτιώτες αλλά και οι υπόλοιποι ομογενείς, από τις ΗΠΑ, την Αυστραλία, τον Καναδά, την Αφρική, έχουν συνεισφέρει είτε μεμονωμένα είτε μέσω των συλλόγων και των αδελφοτήτων που έχουν συστήσει τεράστια ποσά για την ανοικοδόμηση ιερών ναών, την ίδρυση, ανέγερση και εξοπλισμό σχολείων, τη μισθοδοσία διδασκάλων, τη λειτουργία των συσσιτίων μετά την κατοχή, την κατασκευή του Νοσοκομείου, τη διάνοιξη δρόμων, τη δημιουργία υδραγωγείων, την προικοδοσία απόρων κοριτσιών, την κατασκευή ξενώνων για τη διαμονή του ιερέα, του δάσκαλου ή του γιατρού, τη δημιουργία βιβλιοθηκών και την ενίσχυση αναρίθμητων άλλων έργων.
Ο κατάλογος των ευεργετών και των μικρών και μεγάλων δωρητών που ευεργέτησαν το νησί κατά τον 19ο και τον 20ο αιώνα είναι τεράστιος και η όποια παράθεση των ονομάτων τους θα είναι πάντοτε ελλιπής. Ίσως θα έπρεπε κάποια στιγμή να φιλοτεχνηθεί και να τοποθετηθεί σε δημόσιο χώρο η Στήλη του Ανώνυμου Λήμνιου Δωρητή και Ευεργέτη, για να τιμηθούν οι χιλιάδες Λήμνιοι, οι οποίοι προσπαθούσαν να καζαντίσουν δουλεύοντας στα βαμβακοχώραφα της Αιγύπτου, στα αδαμαντωρυχεία της Νότιας Αφρικής, στα χαλυβουργεία των ΗΠΑ, στην πάμπα της Αργεντινής, στα ανθρακωρυχεία του Βελγίου, στις γερμανικές φάμπρικες, στην έρημο της Αυστραλίας, στα εργοστάσια του Καναδά, που ήταν παράνομοι εργάτες, παραγιοί σε εμπορικά καταστήματα, κορίτσια παραδουλεύτρες σε πλουσιόσπιτα ή ναυτικοί που θαλασσοδέρνονταν στους ωκεανούς του κόσμου.
Όλοι αυτοί που το όνομά τους υπάρχει καταχωνιασμένο στις δεκάδες λίστες εράνων, γιατί όταν άκουγαν την έκκληση της πατρίδας, έστελναν από το υστέρημά τους ένα ή δύο δολάρια ή μερικά γρόσια για να επισκευαστεί ο ναός ή το σχολείο του χωριού τους, για να φτιαχτεί η βρύση, για να ανοιχτεί ένας δρόμος, για να ισοπεδωθεί μια πλατεία. Αναγκαστικά κάθε φορά περιοριζόμαστε στην αναφορά των λίγων που η τύχη τούς ευνόησε κι απέκτησαν μεγάλες περιουσίες, τις οποίες διέθεσαν εν μέρει ή εξ ολοκλήρου σε κοινωφελείς σκοπούς. Στην κατηγορία αυτή ξεχωριστή θέση έχει το ζεύγος του Απόστολου Καρατζά και της Ειρήνης (Ποριάζη), περί ων ο λόγος στο παρόν σημείωμα.
Το ζεύγος Καρατζά στο ταξίδι του μέλιτος: ‘εν Ατλαντικώ 25 Αυγ. 1916’.
Ο Απόστολος Μιχ. Καρατζάς (Αθήνα 1880 – Αλεξάνδρεια 1964), Λήμνιος στην καταγωγή, υπήρξε γόνος επιχειρηματικής οικογένειας εγκατεστημένης στην Αίγυπτο από τα μέσα του 19ου αιώνα, στο Κάιρο και στην Μανσούρα. Είχε συγγενικές σχέσεις με τους Μπενάκηδες και κατοικία στην Κηφισιά. Ο πατέρας του, ο Μιχαήλ Καρατζάς, ήταν έμπορος.
Το Καρατζάδικο αρχοντικό, κτισμένο το 1857 σε πηλιορείτικο στυλ, είναι από τα παλιότερα στο Ρωμαίικο και σώζεται αναπαλαιωμένο μέχρι σήμερα. Το όνομα του Μιχαήλ Καρατζά αναφέρεται το 1875 περίπου ανάμεσα στους Αιγυπτιώτες συνδρομητές υπέρ των σχολείων της Λήμνου με 15 λίρες Αγγλίας. Επίσης, το 1887 υπέγραψε ως μάρτυρας την διαθήκη του Δημητρίου Παρισίδη, με την οποία προικοδότησε το Παρισίδειο Νηπιαγωγείο Κάστρου.
Ο Απόστολος Καρατζάς διαδέχθηκε τον πατέρα του και συνέχισε με επιτυχία την γονική εμπορική και επιχειρηματική δραστηριότητα. Παράλληλα στάθηκε αλληλέγγυος σε κοινωνικές και κοινωφελείς δράσεις στην Αίγυπτο και στη Λήμνο. Το 1905 αναφέρεται μεταξύ των ιδρυτικών μελών και χορηγών του νεοσύστατου Ελληνικού Αθλητικού Συλλόγου «Ίφιτος» Καΐρου.
Το Σεπτέμβριο του 1922 μετείχε στην επιτροπή για την περίθαλψη των προσφύγων που συγκρότησε η Παλλημνιακή Επιτροπή. Το 1923 διέθεσε 1000 δρχ. στον έρανο για τη μεταφορά των υδάτων του Λεύκου στη Μύρινα. Το 1925 επιχορήγησε γενναία τα νεοσύστατα σωματεία Φιλαρμονική και Λημνιακός Γυμναστικός Σύλλογος. Γενικά, κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου, συμμετείχε πρόθυμα σε κάθε κοινωνική προσπάθεια, εισφέροντας με τον οβολό του.
Το 1916 νυμφεύθηκε την Ειρήνη Ποριάζη, αρκετά νεότερη του, που ήταν μια από τις πέντε θυγατέρες του Άγγελου Ποριάζη (+1925). Μέσω των αδελφών της συζύγου του είχε συγγενικούς δεσμούς με τις οικογένειες Ν. Καράλη (Ιουλία), Ι. Κισεμλή (Δέσποινα) και Κατζουράκη (Αλεξάνδρα και Λουκία). Με την σύζυγό του απέκτησαν δύο θυγατέρες, τη Νένη (Ελένη) και την Λιλή (Ευαγγελία), με τις οποίες έκαναν κάθε χρόνο θερινές διακοπές στη Λήμνο.
Η οικογένεια Καρατζά πλήρης, προ του Ερεχθείου, Ιούνιος 1933.
Το Σεπτέμβριο του 1939 οι δυο γονείς βίωσαν μια τραγωδία. Στην γνωστή πυρκαγιά του κινηματογράφου στη Μύρινα έχασαν τα δυο κορίτσια τους, μαζί και την γιαγιά τους Όλγα Α. Ποριάζη, η οποία τα συνόδευε. Η Λιλή κάηκε στο σινεμά, ενώ η Νένη υπέκυψε από τα εγκαύματα λίγες ημέρες αργότερα. Ήταν 17 και 18 ετών αντίστοιχα. Το τραγικό γεγονός βύθισε στο πένθος το ζευγάρι αλλά και όλη τη Λήμνο, καθώς από το δυστύχημα έχασαν τη ζωή τους πάνω από 55 άτομα.
Δεκάδες κείμενα γράφτηκαν για να απαλύνουν τη θλίψη: άρθρα, χρονικά, επικήδειοι, ποιήματα. Ο ιατρός Θεολόγος Γ. Μαλαχιάς που έχασε τη γυναίκα του, αποχαιρετούσε με ποιήματα τους αδικοχαμένους συμπολίτες του.
Από το ποίημά του «Δακρύβρεχτες παρθένες» (εφ. Λήμνος, 26.10.1939) απομονώνω μερικούς στίχους που αναφέρονται στα δυο κορίτσια:
‘‘Και δυο κοπέλες ξέχωρα, παρθένες αδελφούλες
Στους τάφους των κοντά-κοντά, αντάμα σ’ άλλους κόσμους
Σαν σε κρεβάτι μοναξιάς με χωματένιους θόλους
Μένουν στ’ αλήθεια ζωντανές, σαν ψεύτικες νυφούλες’’
Οι αδερφές Καρατζά στον Ρωμαίικο Γιαλό, δεκ. ’20.
Για να καταπραΰνει τον αβάσταχτο πόνο του και να καλύψει το έλλειμμα που προέκυψε ξαφνικά στη ζωή του, ο Απόστολος Καρατζάς κατέφυγε στην συγγραφή δοκιμίων. Σε μικρά κείμενα, τα περισσότερα μονοσέλιδα ή δισέλιδα, κατέγραφε αποστάγματα της σκέψης και της εμπειρίας του, στα οποία εντοπίζονται πολλά αυτοβιογραφικά στοιχεία.
Είναι συνολικά 217 και είναι γραμμένα από το Σεπτέμβριο του 1941 ως τον Αύγουστο του 1946, τα περισσότερα στην Κηφισιά, όπου έζησε σε όλη τη διάρκεια του πολέμου. Τα εξέδωσε το 1946 στην Αθήνα, σε ένα τομίδιο τσέπης 368 σελίδων, πολύ μικρού μεγέθους (18×12 εκ), με τίτλο ‘Μια στο καρφί και μια στο πέταλο’.
Τα κείμενά του είναι αριθμημένα και χρονολογημένα, σε μορφή ημερολογίου, αλλά σπάνια περιγράφει γεγονότα. Συνήθως πιάνεται από κάποιον χαρακτήρα, ένα κοινωνικό γεγονός ή φαινόμενο και διατυπώνει παρατηρήσεις και κρίσεις πάνω σε πνευματικά και ψυχολογικά ζητήματα της ανθρώπινης φύσης. Μερικές φορές οι διαπιστώσεις του καταλήγουν σε διδάγματα και συμβουλές.
Η πολυμέρεια των ζητημάτων τα οποία πραγματεύεται, προδίδουν άνθρωπο με καλλιέργεια και με φιλοσοφημένη στάση ζωής, όπως έγραψε ο φιλόλογος Κώστας Μακρής (εφ. Λήμνος, 19.9.1954):
«…στηρίζονται σε μια πλούσια θεωρητική και πρακτική μόρφωση… και σε μια αξιόλογη λογοτεχνική κατάρτιση. Βλέπει κανείς μια ήρεμη, μια νηφάλια φιλοσοφική διάθεσι που περνά και διαποτίζει τις σελίδες του βιβλίου, χωρίς να ζημιώνη καθόλου τη στέρεη θέση που έχει πάρει ο συγγραφεύς με το θετικό αντίκρυσμα της αντικειμενικής πραγματικότητας. Φιλόσοφος και ρεαλιστής μαζύ ο κ. Καρατζάς».
Παρά ταύτα, του ξεφεύγουν φράσεις που δείχνουν πως κάτω από την επιφάνεια ήταν υπαρκτό και τον βασάνιζε το προσωπικό, οικογενειακό του δράμα.
Άλλοτε προσπαθεί να ξεγελάσει τον εαυτό του:
«Ενώ καταλαβαίνουμε ότι δεν λέμε την αλήθεια, όταν διαβεβαιούμε τον εαυτό μας και τους άλλους ότι το πήραμε πλέον απόφαση, ότι συνηθίσαμε με τη νέα κατάσταση, αισθανόμαστε μέσα μας ότι όλα αυτά δεν γίνονται παρά μόνον και μόνον για να γελαστούμε…»
Άλλοτε πνίγεται από καταθλιπτικές σκέψεις:
«Πέντε χρόνια έχουν περάσει. Εκείνο που θέλουμε είναι να παρουσιαζόμαστε εις τα μάτια του άλλου κόσμου, οι ίδιοι σαν κι’ αυτόν. Και όταν δεν μπορούμε να το κάνουμε, προτιμούμε να εξαφανισθούμε… Δεν θέλουμε να μας θυμίζουν την περίπτωσή μας, τότε δηλαδή που γελιόμαστε, ότι είμεθα και ημείς, όπως ο άλλος κόσμος».
Προσπαθώντας να θεραπεύσει τις αιμάσουσες πληγές του, αναρωτιέται με απελπισία:
«Ημπορεί να μην είναι δυνατόν να αντικατασταθεί το αίσθημα της αγάπης, το εσαεί απολεσθέν».
Σε συνομιλίες του, την δεκ. ’50, έλεγε πως συνέχιζε να γράφει κείμενα πάνω στο ίδιο μοτίβο. Όμως, άλλο βιβλίο δεν εξέδωσε ούτε έχω εντοπίσει κάποιο δικό του δημοσίευμα. Στη Λήμνο το ζεύγος ήρθε ξανά το καλοκαίρι του 1954, δεκαπέντε χρόνια μετά το δυστύχημα.
Συνέχισαν να έρχονται και τα επόμενα καλοκαίρια στο ιδιόκτητο σπίτι τους στον Ρωμαίικο Γιαλό. Αλλά δεν συμμετείχαν πλέον στις χοροεσπερίδες και τις εορταστικές εκδηλώσεις που αφθονούσαν στη Μύρινα κατά τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια.
Το πένθος τους ίσως είχε καταλαγιάσει αλλά ήταν πολύ βαρύ για να τους επιτρέψει να χαρούν ξανά τη ζωή. Επιπλέον ήταν και κάποιας ηλικίας, σχεδόν ογδοντάρης ο Απόστολος, κοντά στα εβδομήντα η σύζυγός του.
Το κενοτάφιο των αδερφών Καρατζά στο νεκροταφείο Μύρινας.
Η Βαρβάρα Βαγιάκου, παιδούλα τότε, τους θυμάται και τους περιγράφει σε ένα νοσταλγικό κείμενό της, με τίτλο ‘Το Καρατζάδικο!!!’.
Μεταφέρω ένα απόσπασμα:
«Θυμάμαι το ζεύγος Καρατζά.
Εκείνος περασμένος μεσήλιξ, ψηλός με άσπρο παναμαδάκι, λινό κουστούμι και χρυσοστόλιστο μπαστούνι. Όταν ο περίπατός του έφτανε μέχρι τον κάμπο και τους δροσερούς μπαξέδες, φόραγε το χακί σαφάρι κουστούμι, με τις φαρδιές πάνω κάτω τσέπες και την ασορτί κάσκα στο κεφάλι.
Η κυρία Καρατζά, μια από τις πέντε αδερφές Ποριάζη, είχε επιβλητική, ξεχωριστή αρχοντιά. Φορούσε πάντα απλά, μακριά ίσαμε τον αστράγαλο φορέματα από λινό και σαντακρούτα, με ίσια παπούτσια. Στηριζόταν σε ένα μπαστούνι με χρυσοστόλιστη λαβή.
Στον μπούστο της κρεμόταν μια χοντρή μαλαματένια αλυσίδα με διπλής όψης μενταγιόν. Από τη μια η φωτογραφία της Νένης κι από την άλλη της Λιλής. Αυτός ήταν πια ο μαρτυρικός της θησαυρός. Δυο φωτογραφίες… χιλιάδες αναμνήσεις… ένα κενοτάφιο… ένα κληροδότημα…»
Το ζεύγος Καρατζά ήταν ενεργά μέλη της Λημνιακής Αδελφότητας και της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξανδρείας, στις οποίες πέραν της ετήσιας συνδρομής τους κατά καιρούς έκαναν δωρεές, όπως και σε άλλες ελληνικές κοινότητες της Αιγύπτου (Ζαγαζίκ, Ισμαηλίας κλπ), τις οποίες δωρεές βρίσκουμε σε εφημερίδες.
Ας σημειωθεί πως ο Απ. Καρατζάς ανήκε σε φιλόμουση και φιλότεχνη οικογένεια. Οι ανιψιές του, η Εύη και η Βικτωρία (Βίκη) Καρατζά, κόρες του αδερφού του Σαράντη (που απεβίωσε τον Μάρτη του 1961), ήταν ζωγράφοι και έλαβαν καλές κριτικές το 1959, όταν πραγματοποίησαν την πρώτη ατομική τους έκθεση. Συνέχισαν τα επόμενα χρόνια με εκθέσεις στην Αλεξάνδρεια, στο Κάιρο και στην Αθήνα.
Ο Απόστολος Καρατζάς απεβίωσε το Δεκέμβριο του 1964, σε ηλικία 84 ετών. Η εφ. ‘Ταχυδρόμος’ Αλεξανδρείας (φ. 26.12.1964) έγραψε στη νεκρολογία του μεταξύ άλλων:
«Ο αείμνηστος Καρατζάς, ο οποίος είχε το ατύχημα να απωλέσει τας δύο θυγατέρας του εις δυστύχημα εις την Λήμνον, δεν εκάμφθη τελικώς από το βαρύ πλήγμα αλλά με στωικότητα αληθούς φιλοσόφου εσυνέχισε να εργάζεται και να δημιουργή. Καλλιεργών παραλλήλως προς τον Κερδώον και τον Λόγιον Ερμήν, συνέγραψεν βιβλίον εκ των προσωπικών εμπειριών του από την ζωήν… όπου εκτίθενται ιδέαι μιας ιδιομόρφου φιλοσοφίας με ύφος επαγωγόν και ρέον· εξετιμήθη από όλους όσους το ανέγνωσαν».
Λίγα χρόνια αργότερα, το 1968, στη μνήμη των θυγατέρων και του συζύγου της, η Ειρήνη Καρατζά συνέστησε αυτοδιοικούμενο ίδρυμα με σκοπό τη δημιουργία βιβλιοθήκης στη Λήμνο. Το προικοδότησε με παλιό κτίριο στην αγορά της Μύρινας (κτίσμα του 1881-82 περίπου, το οποίο άλλοτε στέγαζε την Χωροφυλακή), οικόπεδα και αγροτεμάχια στην Μύρινα, ένα ‘ζευγάρι’ στην περιοχή «Βρίτη» του Κοντιά, χρηματικό ποσό, θυρίδα με χρυσαφικά κ.ά.
Το ψηλό κτίριο στην αγορά που στέγαζε την Χωροφυλακή, την δεκ.'60. Στη θέση του κτίστηκε η Καρατζάδειος.
Το παλιό ακίνητο στη Μύρινα κατεδαφίστηκε. Στη θέση του, κατά την δεκ. ’70, ανεγέρθηκε το κτίριο που αργότερα στέγασε την Καρατζάδειο Βιβλιοθήκη, η οποία λειτουργεί μέχρι σήμερα από τα έσοδα του ιδρύματος. Έχει αρκετές χιλιάδες τόμους, συλλογή βιβλίων Λημνιών συγγραφέων, αρχείο τοπικών εφημερίδων και αρχείο εγγράφων διαφόρων λογίων. Λειτουργεί πρωί και απόγευμα με βιβλιοθηκάριο και διαθέτει ευρύχωρο αναγνωστήριο, όπου μπορεί κάθε ενδιαφερόμενος να μελετήσει.
Η «ιδιόμορφος φιλοσοφία» του Απόστολου Καρατζά δεν έγινε τόσο γνωστή όσο η φιλοσοφία του Επίκουρου αλλά η διαθήκη του, με την οποία προίκισε το νησί με μια Βιβλιοθήκη, ίσως, τηρουμένων των αναλογιών, μπορεί να αναμετρηθεί με τη διαθήκη του αρχαίου σοφιστή.
Θοδωρής Μπελίτσος, 30.1.2022
