Ένα σχετικά άγνωστο γεγονός του πολέμου 1940-41 υπήρξε η Μάχη της Καλαμάτας, η οποία ήταν η τελευταία μάχη που δόθηκε κατά των Γερμανών στην χερσαία Ελλάδα. Μετά τη συνθηκολόγηση Τσολάκογλου, οι βρετανικές δυνάμεις αποτελούμενες από Άγγλους, Αυστραλούς, Νεοζηλανδούς (ANZAC), Κύπριους, Παλαιστίνιους και Ινδούς, υποχωρώντας κατέφευγαν σε λιμάνια από όπου με πλοία μεταφέρονταν στην Κρήτη ή στην Αίγυπτο. Το νοτιότερο καταφύγιό τους υπήρξε το λιμάνι της Καλαμάτας. Από εκεί 16.000 και πλέον άνδρες άρχισαν να αναχωρούν σταδιακά από τις 25 Απριλίου 1941, εν μέσω σφοδρών βομβαρδισμών από γερμανικά Στούκας. Μαζί με αυτούς αναχώρησαν και Γιουγκοσλάβοι φυγάδες που μετέφεραν τον χρυσό και το θησαυροφυλάκιο της Γιουγκοσλαβίας.
Στις 27 Απριλίου κι ενώ είχαν απομείνει περίπου 10.000 άνδρες, το λιμάνι βομβαρδίστηκε ανηλεώς. Οι κάτοικοι της πόλης, που ήταν κυρίως άμαχοι, γυναικόπαιδα και ηλικιωμένοι, διότι οι στρατευμένοι δεν είχαν ακόμα επιστρέψει από το μέτωπο, κατέφυγαν στα γύρω χωριά και σε σπηλιές για να προστατευτούν. Οι Βρετανοί και λοιποί σύμμαχοι διασκορπίστηκαν στα χωράφια της γύρω περιοχής, αναζητώντας καταφύγιο κάτω από τα λιόδεντρα και περίθαλψη από τον τοπικό πληθυσμό, ο οποίος πρόθυμα τους συνέδραμε με τρόφιμα, νερό και ρουχισμό.
Στις 28 Απριλίου έφτασε στην πόλη μια γερμανική εμπροσθοφυλακή μοτοσικλετιστών. Αιφνιδιάζοντας το συμμαχικό επιτελείο κατέλαβε το λιμάνι, συνέλαβε τον Άγγλο αξιωματικό που συντόνιζε την επιβίβαση στα πλοία και πολλούς αιχμαλώτους κυρίως Νεοζηλανδούς. Μετά το αρχικό σοκ, οι σύμμαχοι ανασυντάχθηκαν και ακολούθησε μια σκληρή και αιματηρή μάχη για τον έλεγχο του λιμανιού, με πολλές απώλειες κι από τις δύο πλευρές. Έπεσαν νεκροί 41 Γερμανοί και 33 άνδρες των ΑΝΖΑC, ενώ τραυματίστηκαν 60 και 50 άνδρες αντίστοιχα. Προς το σούρουπο οι Γερμανοί απωθήθηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν και οι συμμαχικές δυνάμεις ανακατέλαβαν το λιμάνι.
Το αγρόκτημα "KALAMATA" του Sydney Grant στην Βικτόρια Αυστραλίας, σε ανάμνηση των Καλαματιανών που τον βοήθησαν να σωθεί το 1941. [φωτ. Catherine Bell]
Το σούρουπο αφίχθηκαν ξανά βρετανικά πλοία αλλά καθώς η μάχη δεν είχε ακόμα κριθεί, η επικοινωνία με τη στεριά ήταν δύσκολη. Ο επικεφαλής πλοίαρχος διαπιστώνοντας πως ακόμα διεξάγονταν μάχες για τον έλεγχο της προκυμαίας, εκτίμησε πως τα πλοία διέτρεχαν κίνδυνο να τορπιλιστούν κι έδωσε εντολή απόπλου έχοντας παραλάβει ελάχιστα άτομα, περίπου 350. Καθώς έφθαναν συνεχώς νέες γερμανικές δυνάμεις, τα εναπομείναντα συμμαχικά στρατεύματα, συνολικά 7.500 άνδρες, το επόμενο πρωί αποφάσισαν να παραδοθούν. Όμως, μικρές ομάδες ή μεμονωμένα άτομα κατέφυγαν στη Μάνη. Κάποιοι άνδρες επιβιβάστηκαν σε πολεμικά πλοία από διάφορους κολπίσκους της χερσονήσου. Άλλοι αναζήτησαν εναλλακτικούς τρόπους διαφυγής, με καΐκια ντόπιων κλπ. Συνολικά από το λιμάνι της Καλαμάτας και από τα γύρω χωριά επιβιβάστηκαν γύρω στους 9.200 άνδρες, στην πλειοψηφία τους Αυστραλοί και Νεοζηλανδοί.
Το μνημείο
Μια λιτή μνημειακή στήλη, με δίγλωσσο, σε ελληνικά κι αγγλικά, επίγραμμα, που στήθηκε το 1994 στην είσοδο του Πάρκου Σιδηροδρόμων, κοντά στο λιμάνι της Καλαμάτας, υπενθυμίζει το ιστορικό αυτό γεγονός. Κάθε χρόνο συγκεντρώνονται στο μνημείο αυτό βετεράνοι του Β΄ Παγκ. Πολέμου από όλο τον κόσμο, και τελούν μια εκδήλωση μνήμης. Το επίγραμμα γράφει τα εξής:
«Σε ανάμνηση των συμμαχικών δυνάμεων και των Ελλήνων οι οποίοι έπεσαν στη Μάχη της Καλαμάτας στις 28 Απριλίου 1941 ή αιχμαλωτίστηκαν ή διέφυγαν για να πολεμήσουν και πάλι ώστε ο κόσμος να είναι ελεύθερος. Αφιερώθηκε από τους απομάχους της εκστρατείας στις 17 Μαΐου 1994».
Το ευχαριστήριο από τη Νέα Ζηλανδία
Οι άνδρες των ANZAC που φιλοξενήθηκαν στα διάφορα χωριά δεν ξέχασαν την βοήθεια που τους πρόσφεραν πρόθυμα οι ντόπιοι. Ο πατέρας μου το 1941 ήταν μαθητής στην Α΄ τάξη της Εμπορικής Σχολής Καλαμάτας. Μας έλεγε πως θυμόταν τους Άγγλους κάτω από τις ελιές να περιμένουν στωικά τη σειρά τους για να μπουν στα πλοία και τους ντόπιους να τους δίνουν τρόφιμα και τσιγάρα. Όταν άρχισαν οι βομβαρδισμοί, έφυγε και ήρθε στο χωριό του στην Μεγάλη Μαντίνεια. Όταν οι Γερμανοί επικράτησαν κι άρχισαν να προωθούνται με μοτοσικλέτες προς τα χωριά, μαζί με όλους σχεδόν τους συγχωριανούς του κρύφτηκαν στο Καταφύγι, μια τεράστια κι απρόσιτη σπηλιά, αλλά οι Γερμανοί τους αγνόησαν και προσπέρασαν τη Μεγ. Μαντίνεια.
Βρετανοί στρατιώτες σε μανιάτικο χωριό. [φωτ. Catherine Bell]
Οι στρατιώτες που φιλοξενήθηκαν στην Καλαμάτα και στα χωριά δεν ξέχασαν. Μεταπολεμικά προσπάθησαν να επικοινωνήσουν με όσους τους πρόσφεραν βοήθεια, στέλνοντας ευχαριστήριες επιστολές ή χαιρετισμούς με δικούς τους ανθρώπους που επισκέπτονταν την πόλη. Ευχαριστήρια έγγραφα απέστειλαν και επίσημοι φορείς.
Ένα από αυτά στάλθηκε από τη Ν. Ζηλανδία προς τον κοινοτάρχη του πατρογονικού χωριού μου, τον Σωκράτη Δ. Σκιά (1884-1977), ο οποίος υπηρέτησε ως πρόεδρος της κοινότητας από το 1941 ως το 1953. Το έγγραφο έχει συνταχθεί στην ελληνική γλώσσα και φέρει το παλιό οικόσημο που είχε η Ν. Ζηλανδία ως το 1956. Το υπογράφουν ο πρωθυπουργός Peter Frazer (1884-1950), ο οποίος διετέλεσε πρωθυπουργός της Ν. Ζηλανδίας από το 1940 ως το 1949 και ο διοικητής του 2ου Νεοζηλανδικού Εκστρατευτικού Σώματος (2nd N.Z. Division) αντιστράτηγος (lieutenant general) Bernard C. Freyberg (1889-1963), ο οποίος διετέλεσε διοικητής ως τις 22.11.1945. Επομένως, το έγγραφο, το οποίο σώζεται αχρονολόγητο, πρέπει να στάλθηκε το έτος 1945.
Απευθύνεται προς την «Κοινότητα Κοπάνου Οιτύλου Λακωνίας», αντί για την Κοινότητα Αβίας που ήταν το σωστό, διότι οι Νεοζηλανδοί άνδρες φιλοξενήθηκαν από κατοίκους του παράλιου οικισμού Κοπάνο (νυν Ακρογιάλι) της κοινότητας Αβίας, το όνομα του οποίου συγκράτησαν στη μνήμη τους. Λανθασμένη είναι και η προσφώνηση του χωριού ως οικισμού της επαρχίας Οιτύλου του νομού Λακωνίας, αντί για χωριό της επαρχίας Καλαμών του νομού Μεσσηνίας. Αυτό εξηγείται, όμως. Η Αβία και τα υπόλοιπα χωριά της Δυτικής Μάνης είχαν μεταφερθεί από τη Λακωνία στη Μεσσηνία μόλις το 1938, μεσολάβησε ο πόλεμος, οπότε η διοικητική μεταβολή δεν ήταν ακόμα ευρέως γνωστή.
Στη συνέχεια παραθέτω το πλήρες κείμενο αυτού του ντοκουμέντου, το οποίο πιστοποιεί τη γενναία και ταυτόχρονα φιλάνθρωπη δράση των προγόνων μας:
Από: Σταύρος Καπετανάκης "Οι Μαντίνειες της Μάνης"
Προς την Κοινότητα Κοπάνου Οιτύλου Λακωνίας
ΣΩΚΡΑΤΗΝ ΣΚΙΑΝ ΠΡΟΕΔΡΟΝ ΑΒΙΑΣ
Σας απευθύνω το σύντομον αυτό μήνυμα δια να σας είπω πόσον η Κυβέρνησις και ο Λαός της Νέας Ζηλανδίας είναι ευγνώμονες προς το Ελληνικόν Έθνος. Ενθυμούμεθα όλα όσα εκάματε δια να βοηθήσετε τους Νεοζηλανδούς Στρατιώτας, οι οποίοι έμειναν οπίσω όταν η χώρα σας κατελήφθη από τον Γερμανικόν Στρατόν τον Απρίλιον του 1941. Έχομεν βαθείαν συναίσθησιν της υποχρεώσεως της Νέας Ζηλανδίας προς τους γενναίους τούτους Έλληνας δια το θάρρος και την αυτοθυσίαν των…
Εις σας προσωπικώς επιθυμώ να είπω ότι ουδέποτε θα λησμονήσωμεν αυτό που εκάματε. Γνωρίζομεν ότι ενεδύσατε και εθρέψατε τους άνδρας μας όταν εσείς οι ίδιοι εστερείσθε και τούτο πράττοντες υπεφέρατε και εκινδυνεύσατε. Δι’ όλα αυτά είμεθα βαθέως ευγνώμονες. Σας απευθύνω τας ειλικρινεστέρας ευχάς δια την ευτυχίαν και την ευημερίαν της χώρας σας από τους φίλους και συναδέλφους σας εκ Νέας Ζηλανδίας.
P. Frazer
Πρωθυπουργός
B.C. Freyberg
Διοικητής του 2ου Νεοζηλανδικού Εκστρατευτικού Σώματος
Ολοκληρώνοντας αυτό το άρθρο, αξίζει να επισημανθεί πως ο πρώτος που ασχολήθηκε με το θέμα, το οποίο ήταν σχεδόν ξεχασμένο ακόμα και από τους Καλαματιανούς, ήταν ο συγχωριανός μου καθηγητής μαθηματικός Ανδρέας Π. Σκιάς (1935-95) από το Ακρογιάλι, σε άρθρο του που δημοσίευσε στο περιοδικό ΙΘΩΜΗ της Καλαμάτας, το 1977.
Το άρθρο του Α. Σκιά στο περ. ΙΘΩΜΗ τ. 17 (Ιαν-Μάιος 1977).
-----
* Πηγές:
- Νίκος Ι. Ζερβής, «Καλαμάτα – Κατοχή – Αντίσταση – Απελευθέρωση», τόμ. Α΄, 2001.
- Ηλίας Ε. Μπιτσάνης, «Καλαμάτα όπως Δουνκέρκη», 2021.
- Σταύρος Γ. Καπετανάκης, «Οι Μαντίνειες της Μάνης», 1996.
- Ανδρέας Π. Σκιάς, "Απρίλιος 1941: Επιβιβάσεις από το λιμάνι της Καλαμάτας", ΙΘΩΜΗ 17 (Ιαν.-Μάιος 1977), σελ. 23-25.
Θοδωρής Μπελίτσος 26.4.2022
