Στην Παλιόχωρα Αβίας, πολύ κοντά στον οικισμό και περίπου εξήντα μέτρα ανατολικά του μικρού ναού του Αγίου Δημητρίου και της παρακείμενης πλατείας, υπάρχει η γνωστή σε όλους τους ντόπιους Χοντρή Ελιά. Πρόκειται για μια ελιά εντυπωσιακή, ποικιλίας κορωναίικης, η οποία εξακολουθεί να καρποφορεί, παρά την εμφανώς μεγάλη ηλικία της. Στον κορμό της φέρει πολλές σπηλαιώσεις (κουφάλες) μεγάλου μεγέθους, στις οποίες χωρούν δυο-τρία άτομα.
Πρόκειται για ένα μνημειακό δένδρο, απροσδιόριστης ηλικίας, το οποίο στέκει εκεί για πολλούς αιώνες. Έχει επιβιώσει από δυσμενείς κλιματικές μεταβολές αλλά και από επιδρομές κατακτητών. Το έχουν σεβαστεί οι μέχρι τώρα δεκάδες ιδιοκτήτες του. Για τους κατοίκους της περιοχής αποτελεί πλέον ένα σταθερό τοπόσημο. Η έκφραση Χοντρή Ελιά προσδιορίζει με σαφήνεια την τοποθεσία και θεωρείται μικροτοπωνύμιο. Αποτελεί πιθανότατα το αρχαιότερο δένδρο του ελαιώνα που περιβάλλει το χωριό και είναι προφανές, ότι ο υπολογισμός της ηλικίας του θα αποτελέσει ασφαλές τεκμήριο για την ηλικία του ελαιώνα της περιοχής.
Υπάρχει και μια δεύτερη «χοντρή» ελιά ιδιοκτησίας Γ. Κουκούτση, την οποία δεν μελετήσαμε. Μια τρίτη ελιά, η οποία φέρει επίσης τον τίτλο Χοντρή Ελιά, βρίσκεται στη θέση Πληβινά ή Μπακετέα μαντρί αλλά είναι μικρότερων διαστάσεων από τις άλλες δύο.
Η ηλικία μνημειακών ελαιοδέντρων δεν είναι εύκολο να υπολογιστεί με ακρίβεια, παρά μόνο κατά προσέγγιση. Ένας χονδρικός υπολογισμός μπορεί να γίνει αν είναι γνωστά ορισμένα φυτομετρικά στοιχεία, όπως η περίμετρος του κορμού, η μέγιστη ακτίνα και ο ρυθμός ετήσιας ανάπτυξης του δένδρου. Αλλά και πάλι δεν είναι τόσο απλά τα πράγματα. Αφενός το σχήμα του κορμού των ελαιοδέντρων είναι ασύμμετρο και στο εσωτερικό τους σχηματίζονται σπηλαιώσεις. Κατά συνέπεια, δεν διακρίνονται οι γνωστοί ετήσιοι δακτύλιοι που αποτελούν ασφαλές κριτήριο δενδροχρονολόγησης. Αφετέρου ο ρυθμός ανάπτυξης διαφέρει από τόπο σε τόπο. Εξαρτάται από την ποικιλία, από τις κλιματικές και από τις θρεπτικές συνθήκες που έχει αντιμετωπίσει το δένδρο κατά τη μακρόχρονη διάρκεια της ζωής του. Συνήθως, ο ρυθμός αύξησης της ακτίνας υπολογίζεται σε 0,8 ως 1,5 mm ανά έτος. Αλλά υπάρχουν και περιπτώσεις χαμηλότερων και μεγαλύτερων ρυθμών που φτάνουν ως τα 3 mm ανά έτος.
Στην Καλαμάτα έχει εντοπιστεί και χαρακτηριστεί ως «διατηρητέο μνημείο της φύσης» μια αετονυχελιά Καλαμών, μητρικό δέντρο της ποικιλίας μπουράκλα (η οποία παράγει τις γνωστές επιτραπέζιες μαύρες ελιές Καλαμάτας) περιμέτρου 8 μέτρων και διαμέτρου 2,56 μ. Μετριοπαθείς υπολογισμοί, με ρυθμό ανάπτυξης ρ=1,6 mm/έτος, την φέρουν να έχει ηλικία 800 ετών. Σε άλλο υπολογισμό, με την επισφαλή μέθοδο της δενδροχρονολόγησης μόνο των εξωτερικών δακτυλίων καθώς οι εσωτερικοί δημιουργούν σπηλαιώσεις (κουφάλες), η ηλικία της εκτιμήθηκε στα 1.733 έτη.
Απόπειρα χρονολόγησης
Πριν από 25 χρόνια περίπου η χοντρή ελιά της Παλιόχωρας μετρήθηκε από τον αείμνηστο Ανδρέα Λ. Κοτσώνη (1921-2008) και βρέθηκε να έχει περίμετρο 6,53 μ. κατά μέσο όρο. Η τιμή αυτή αντιστοιχεί σε ακτίνα 1,0398 μ. ή 1.040 mm. Αν θεωρήσουμε ότι είχε ρυθμό ανάπτυξης παρόμοιο με της καλαματιανής ελιάς, δηλαδή ρ=1,6 mm/έτος, η ηλικία της υπολογίζεται στα 1040/1,6=650 έτη. Ενδεχομένως όμως ξεκίνησε τη ζωή της ως αγριελιά και εμβολιάστηκε αργότερα σε κορωναίικη. Δεδομένου πως οι αγριελιές αναπτύσσονται βραδύτερα από τις ήμερες, δεν είναι εξωπραγματικό να θεωρήσουμε ότι είχε ρυθμό ρ=0,8 mm/έτος. Σε αυτή την περίπτωση η ηλικία της υπολογίζεται στα 1040/0,8=1.300 έτη. Συνεπώς, το πιο πιθανό είναι η πραγματική της ηλικία να βρίσκεται κάπου ανάμεσα στις προηγούμενες, δηλαδή γύρω στα χίλια έτη.
Πάντως, σε κάθε περίπτωση δεν παύει να είναι ένα μνημειακό φυτό, το οποίο υπήρξε «αυτόπτης» μάρτυρας όλων των ιστορικών γεγονότων της τελευταίας χιλιετίας. Αν αναλογιστούμε, ότι από τα χρόνια του βυζαντινού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου (913-959) μνημονεύεται η νότια Πελοπόννησος για τις περίφημες ελιές της, τότε δεν αποκλείεται η Χοντρή Ελιά της Παλιόχωρας να υπήρχε στον ελαιώνα της περιοχής που αναφέρει ο λόγιος αυτοκράτορας.
Και αν όχι από τόσο παλιά, οπωσδήποτε υπήρχε στα χρόνια της φραγκοκρατίας (13ος -14ος αιώνας), στα χρόνια των Βιλεαρδουίνων και της Πριγκηπέσας Ιζαμπώς. Αποτέλεσε τμήμα της Βαρονίας της Μαντίνειας, η οποία αναφέρεται ως το 1415 που οι βυζαντινοί την πολιορκούν και την καταλαμβάνουν. Από το κάστρο της Μαντίνειας την αντίκρισε ο Ενετός διοικητής της Μάνης, όταν μετέφερε την έδρα του εδώ την περίοδο 1470-1479 και πιθανόν στον ίσκιο της στρατοπέδευσε το στράτευμα του Κορκόντηλου Κλαδά στα 1480 που κατέλαβε την περιοχή κατά την αποτυχημένη επανάστασή του.
Βίωσε όλες τις μετέπειτα προσπάθειες των παππούδων μας να ελευθερωθούν στα χρόνια της σκλαβιάς και τους έθρεψε με τους καρπούς της και με το λάδι της στα δύσκολα εκείνα χρόνια. Οι κατά καιρούς ιδιοκτήτες της την σεβάστηκαν και εκείνη τους το ανταποδίδει καθώς συνεχίζει να καρποφορεί μέχρι σήμερα.
Φέτος, όπως φαίνεται και στην φωτογραφία, είναι περιποιημένη και προσεκτικά κλαδεμένη. Ας συνεχίσουμε να τη σεβόμαστε. Είναι ένα ζωντανό μνημείο του παρελθόντος του χωριού μας!
Θοδωρής Μπελίτσος, 17.09.2021
*Παλιότερη δημοσίευση με τίτλο: «Η μνημειακή ελιά της Παλιόχωρας. Απόπειρα χρονολόγησης», εφ. «Μανιάτικη Αλληλεγγύη» 80 (Νοέμβριος 2005) και Θ. Μπελίτσος «Εν Αβία» 2016, σελ. 205-206.
Πηγές:
Νίκος Μιχελάκης, «Μνημειακά ελαιόδενδρα: Προστασία και αξιοποίηση», Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου «Η ελιά και το λάδι από την αρχαιότητα έως σήμερα», ΚΕΕΛ Ακαδημίας Αθηνών-19, Αθήνα 2003, σελ. 325 κ.επ.
Π. Μπαζίγος, «Η Ελιά της Καλαμάτας», Έκφραση 37 (2001).
Ανδρέας Κοτσώνης, «Η χοντρή ελιά», Ιθώμη 41-42 (Μάρτιος 1998), σελ. 183.
