ΚΕΙΜΕΝΟ Α΄
Η φρόνηση και το πάθος
Δίδυμες δυνάμεις
1. ΠΩΣ να στοχαζόμαστε και πώς να πράττουμε στη ζωή για να πετύχουμε: με το λογικό ή με το συναίσθημα; Το πρόβλημα, ας φαίνεται απλό, δεν είναι καθόλου εύκολο, και έχει απασχολήσει πολλούς και σοβαρούς ανθρώπους. Ας το κατανοήσουμε πρώτα. Με το «λογικό» θα πει όχι μόνο με το κεφάλι (όπου ανέκαθεν μάθαμε να τοποθετούμε τις ανώτερες πνευματικές λειτουργίες) αλλά και ψύχραιμα, με περίσκεψη, χωρίς βιασύνη. Και όταν πάλι υποστηρίζουμε ως αντίθεση προς το λογικό το «συναίσθημα», εννοούμε βέβαια με την «καρδιά» (όπου, πάλι από πανάρχαια χρόνια, τοποθετούνται οι «ανάλογες» ψυχικές λειτουργίες), αλλά και εμπύρετα, με πάθος, χωρίς περιορισμούς. Πρόκειται ολοφάνερα για δύο παράλληλα σκέλη και η πρώτη εντύπωσή μας είναι ή στο ένα να δώσουμε την αποκλειστικότητα (τουλάχιστον στο προβάδισμα) ή στο άλλο, ποτέ και στα δύο. Από την άποψη λοιπόν αυτή το πρόβλημα παραμένει: ποιο είναι το προτιμότερο για τον άνθρωπο που σε ώρες περισυλλογής θέλει επιτέλους να ξέρει τι να καλλιεργήσει μέσα του (με την έξη φυσικά και με την αγωγή): τον ψύχραιμο λογισμό ή τη συγκινημένη ορμή?
2. Δοκιμάστε με το ερώτημα τούτο να βεβαιωθείτε από τα διαβάσματα ή από την καθημερινή εμπειρία σας ποιο είναι το κάθε φορά συμφερότερο και θα δείτε σε πόσες δυσκολίες θα περιπλανηθείτε. Μυθιστοριογράφοι και δραματικοί συγγραφείς (αυτοί οι μεγάλοι ανατόμοι των ανθρώπινων χαρακτήρων) εγκωμιάζουν ανέκαθεν το νηφάλιο «κεφάλι» που δεν παρασύρεται από τις πράξεις της στιγμής, αλλά ζυγίζει τα πράγματα και ανιχνεύει τις παρούσες σχέσεις της, εικάζει τις μέλλουσες, και αποφασίζει με πλήρη συναίσθηση των ευθυνών του προσώπου. Δεν το φοβούνται, ακόμα και όταν τα «δεδομένα» δεν είναι αρκετά, για να προδικάσουν το πρακτέο. Ξέρουν ότι και σ’ αυτήν ακόμα, την τόσο δυσμενή περίπτωση, το λογικό, τροφοδοτημένο από την πείρα, θα βρει μια λύση, στην ανάγκη μια διέξοδο με τις λιγότερο επιζήμιες συνέπειες. Ενώ τι μπορεί να προκύψει από τις άμεσες, τυφλές παρορμήσεις του θυμικού; Οι μεγάλες συμφορές, και στον ατομικό αλλά και στο συλλογικό βίο, από τα πάθη πηγάζουν. Από τα βίαια, τα ακατάσχετα συναισθήματα που σκοτίζουν το «μυαλό» και του πιο περίσκεπτου ακόμη ανθρώπου και τον παρασύρουν στον όλεθρο. Τι ωφελεί που δεν αργεί να συνέλθει από την τρικυμία; Το κακό έχει γίνει, και τίποτα πια δεν μπορεί να το εξαφανίσει. Πολύ λιγότερο η μεταμέλεια και ο κοπετός.
3. Υποστείλετε, εξαφανίσετε από τους στοχασμούς και τις πράξεις σας το συναίσθημα, θα πουν απολογούμενοι οι υποστηρικτές του, και θα καταργήσετε τον ηρωισμό στην ζωή. Τον κάθε είδους ηρωισμό. Γιατί είναι βέβαιο ότι κάθε σκέψη γενναιοφροσύνης, κάθε τολμηρή, ανδρεία, πρωτοφανέρωτη ενέργεια πηγάζει όχι από τον εγκεφαλικό φλοιό, αλλά από τα έγκατα της ψυχής, το μυχό του παραλόγου. Τι θα ήταν ο κόσμος, η οικογένεια, η κοινωνία, το κράτος, αν το λογικό και μόνον το λογικό, το κρύο και πολυδοκιμασμένο, αφηνόταν να μας κυβερνήσει; Πολλά «ατοπήματα» θα μπορούσαν ασφαλώς να αποφευχτούν, μαζί μ’ αυτά όμως και κάθε πρωτότυπος στοχασμός, κάθε ανακαινιστική πράξη, από εκείνες που αλλάζουν τη μορφή της ζωής και δίνουν στην ιστορία τη γεύση της. Μιλήσατε πρωτύτερα για τους συγγραφείς που αναδιφούν τα βάθη της ψυχής τού ανθρώπου. Ρωτήσετε λοιπόν τον Όμηρο και τους Τραγικούς, όχι μόνο τον ισορροπημένο Αισχύλο, αλλά και τον θεοκρατούμενο Σοφοκλή, καθώς και το δεινό ψυχολόγο Ευριπίδη∙ στους νεότερους χρόνους τον Σαίξπηρ και τον Σίλλερ, τον Μπαλζάκ και τον Προυστ, τον Τολστόι και τον Ντοστογιέφσκι, και όλους του ομοτίμους τους – ρωτήσετέ τους: από ποιες δυνάμεις πυροδοτείταιη ψυχή των ηρώων τους, όταν γράφουν τη μοίρα τους; Από πού αντλεί την ακατάσχετη ρώμη του (ρώμη θαύματος και ρώμη ολέθρου) η βούλησή τους όταν γίνονται μνημεία, αλλά και ολοκαυτώματα τού πάθους τους; Από τη νηφάλια περίσκεψη της «κεφαλής» ή από τη συγκινημένη παρόρμηση της «καρδιάς»; Την ώρα που ξαπλωμένοι στην πολυθρόνα μας διαβάζουμε τα υψηλά έργα και τις αιματηρές τους περιπέτειες, τα «αμαρτήματά» τους, μπορεί (σαν το φρόνιμο Στωικό της ύστερης γενιάς) να επικρίνουμε τις «παρεκκλίσεις» που έφεραν την καταστροφή και να μακαρίζουμε τους απλούς ανθρώπους, τους «πτωχούς τω πνεύματι», που ήσυχα και με ικανοποίηση τρίβουν τα χέρια τους ευχαριστημένοι επειδή η φρόνηση τούς κράτησε μακριά από τη συμφορά. Μ’ αυτά όμως τα ανέκαθεν σβησμένα κεριά η ζωή δεν πάει μπροστά. Ούτε έχει ενδιαφέρον.
4. Στο περίφημο αέτωμα του Ναού της Ολυμπίας, ένα φειδιακό γλυπτό κρατεί και σήμερα θαμπωμένους τους οφθαλμούς του επισκέπτη του Μουσείου: Άνθρωποι και θηρία μάχονται από κάτω το δεινό αγώνα της ζωής και του θανάτου∙ για αρπαγή και λεία πρόκειται, αλλά ο καθένας καταλαβαίνει ότι εδώ έχουν εξαπολυθεί οι φυσικές δυνάμεις τους πάθους που δεν υποχωρεί. Από πάνω τους όμως αγρυπνάει μέσα στο σιωπηρό μεγαλείο του, ήρεμος, γαλήνιος, ο Απόλλων, και τώρα πια δεν αμφιβάλλουμε ότι η μάχη θα σταματήσει, η σύμπνοια πάλι θα βασιλέψει. «Κατά τον ίδιο τρόπο όπως εξαρτιέται η γέννηση από το δυαδισμό των φύλων, από τον όλο και συνεχιζόμενο αγώνα τους και από την περιοδικά εμφανιζόμενη συμφιλίωσή τους», (Νίτσε).
Ε.Π. Παπανούτσος
ΚΕΙΜΕΝΟ Β΄
Η αναγκαιότητα της σκέψης: «Αντισταθείτε στην
έτοιμη σκέψη…»
1. Τα σημερινά ψυχολογικά προβλήματα του ανθρώπου απαιτούν κοινωνικές και πολιτικές λύσεις, γιατί τέτοιες είναι και αιτίες. Το ανελεύθερο άτομο θα πρέπει να αντισταθεί στην προσπάθεια της κοινωνίας να επιβάλει μια ενιαία ταυτότητα για όλους. Σχετικά ο Alberto Melucci γράφει: «…Η αγορά επίσης λειτουργεί όλο και λιγότερο σαν χώρος της κυκλοφορίας των εμπορευμάτων κι όλο και περισσότερο σαν χώρος στον οποίο ανταλλάσσονται σύμβολα. Η παραγωγή και η κατανάλωση των μετα-καπιταλιστικών κοινωνιών είναι παραγωγή και κατανάλωση ταυτότητας. Πρέπει οι κοινωνικοί δρώντες να «αναγνωρίζονται» για να μπορούν να παράγουν και να καταναλώνουν… Αυτό που είναι σημαντικό είναι να επιτευχθεί ταυτοποίηση, να πλαστεί ταυτότητα που να λειτουργεί, που να είναι ευπροσάρμοστη, να μη μπορεί κανείς να ξεφύγει απ’ αυτήν…»
2. Οι καινούριες λέξεις όμως προϋποθέτουν μια σκέψη που είναι ενάντια στην απάθεια, στην παραίτηση, στη μηδενιστική κουλτούρα και πολιτική, ενάντια στη γενική ύπνωση και απονεύρωση της ανθρώπινης ύπαρξης. Η σημερινή σκέψη και κύρια η πολιτική είναι μαζική, συμπολιτευτική, ατροφική και υποτακτική. Είναι ακίνδυνη, γιατί παρέχεται έτοιμη και με φροντίδα συσκευασμένη από τα διάφορα αφανή κέντρα εξουσίας. Σ’ αυτήν τη σκέψη οφείλουμε να αντισταθούμε με την δική μας επαναστατική σκέψη και λόγο. «Αντισταθείτε στην έτοιμη σκέψη. Στο βόλεμα του νου» και «όταν φωνάζω αντισταθείτε! πρώτα και κύρια στη σκέψη σας απευθύνομαι. Γιατί εκεί μας απειλεί το σύστημα – πιο πολύ παρά με τη φυλακή», (Ν. Δήμου). Η επαναστατική σκέψη είναι τόσο απαραίτητη σήμερα όσο ποτέ άλλοτε, γιατί τα σημερινά προβλήματα είναι πιο σύνθετα και πολυποίκιλα. Η σκέψη του Αϊνστάιν στον τομέα της φύσης, του Φρόϋντ στον τομέα της γνώσης του εαυτού μας και του Μαρξ στον τομέα της γνώσης της κοινωνίας και των μαζικών κοινωνικών φαινομένων πρέπει να βρει συνεχιστές.
3. Ο σημερινός πολίτης οφείλει να απεγκλωβιστεί από τον κομματικό ναρκισσισμό του και να τολμήσει την επαναδιαπραγμάτευση των σχέσεών του με τον εαυτό του πρώτα και ύστερα με την κοινωνία και τους φορείς της. Ο νευρωτικός οδοιπόρος της εποχής μας δεν πρέπει να κολακεύεται για τις εύκολες και ανούσιες κατακτήσεις του, αλλά να επιζητεί το καινούριο και το οδυνηρό. Ο Έσσε τονίζει πως «ποτέ δεν μου επιτέθηκαν ή με έφτυσαν για όποιο κουτό, ασήμαντο, ανάξιο πράγμα έχω κάνει∙ κάθε φορά που με έβρισαν ήταν για μια σκέψη ή πράξη που αργότερα αποδείχθηκε σωστή» και δεν είναι τυχαίο πως το ίδιο επισημαίνει με πιο καυστικό τρόπο για τη δυναμική της σκέψης και ο Ράσελ: «Οι άνθρωποι φοβούνται τη σκέψη περισσότερο απ’ οτιδήποτε άλλο στον κόσμο – περισσότερο από την καταστροφή, ακόμη κι απ’ το θάνατο. Η σκέψη είναι ανατρεπτική και επαναστατική, καταλυτική και φοβερή∙ η Σκέψη είναι ανελέητη απέναντι στα προνόμια, τους κατεστημένους θεσμούς και τις βολικές συνήθειες… Η σκέψη είναι δυνατή, σβέλτη κι ελεύθερη, είναι το φως του κόσμου κι η μεγαλύτερη δόξα του ανθρώπου». Αυτό το είδος της σκέψης θα αποκρούσει κάθε προσπάθεια της σύγχρονης κοινωνίας να αφαιρέσει από το σκεπτόμενο άτομο κάθε δυνατότητα προσωπικής βούλησης, ατομικής ιδιαιτερότητας και πνευματικής ελευθερίας. Η επιβολή της άποψης «Η άγνοια είναι δύναμη» και ο κίνδυνος της «Διπλής Σκέψης» είναι πάντοτε ορατοί κίνδυνοι και προοπτικές ενός ανάλγητου συστήματος εξουσίας κάθε μορφής. «Η Διπλή Σκέψη είναι η ικανότητα να έχεις ταυτόχρονα δύο πεποιθήσεις αντιφατικές μεταξύ τους και να τις παραδέχεσαι και τις δύο. Ένας σκεπτόμενος άνθρωπος που ανήκει στο Κόμμα, ξέρει κατά ποιάν έννοια πρέπει να τροποποιηθούν οι αναμνήσεις του. Κατά συνέπεια, ξέρει ότι παίζει ένα παιχνίδι με την αλήθεια, αλλά έχοντας εξασκηθεί στη Διπλή Σκέψη, πείθει τον εαυτό του ότι η αλήθεια δεν έχει παραβιαστεί…» και αλλού ο Όργουελ σημειώνει ή μάλλον προειδοποιεί: «Το έγκλημα σταματώ», είναι η ικανότητα να σταματάς αυτόματα σαν από ένστικτο, στο κατώφλι μιας επικίνδυνης σκέψης… Περιλαμβάνει επίσης την ικανότητα να νιώθεις πλήξη και απέχθεια για κάθε σειρά σκέψης που θα μπορούσε να οδηγήσει προς μια αιρετική κατεύθυνση. Με λίγα λόγια, το «έγκλημα σταματώ», σημαίνει προστατευτική βλακεία», (Όργουελ, το «1984»).( Hλίας Γιαννακόπουλος)
Γ. ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
Ο νους βολεύεται. Θέλει να γιομώσει μ’ έργα
μεγάλα τη φυλακή του, το κρανίο.
Να χαράξει στους τοίχους ρητά ηρωικά, να ζωγραφίσει
στις αλυσίδες του φτερούγες ελευτεριάς.
Η καρδιά δε βολεύεται. Χέρια χτυπούν
απόξω από τη φυλακή της, φωνές ερωτικές αφουγκράζεται
στον αγέρα. κι η καρδιά, γιομάτη ελπίδα,
αποκρίνεται τινάζοντας τις αλυσίδες∙ και
σε μιαν αστραπή της φαίνεται πως έγιναν οι αλυσίδες φτερούγες.
Μα γρήγορα η καρδιά πέφτει πάλι αιματωμένη,
έχασε πάλι την ελπίδα και την ξαναπιάνει ο Μέγας Φόβος.
Καλή η στιγμή, παράτα πίσω σου το νου
και την καρδιά, τράβα μπροστά, κάνε το τρίτο βήμα.
Γλίτωσε από την απλοϊκή άνεση του νου
που βάνει τάξη κι ελπίζει να υποτάξει τα φαινόμενα.
Γλίτωσε από τον τρόμο της καρδιάς που ζητάει
και ελπίζει να βρει την ουσία.
Νίκησε το στερνό, τον πιο μεγάλο πειρασμό,
την ελπίδα. Τούτο είναι το τρίτο χρέος.
Ν. Καζαντζάκης, «Η Ασκητική»
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
Α. Δώστε συνοπτικά (90 λέξεις) τα επιχειρήματα του συγγραφέα του Κ.Α. σχετικά με το ρόλο της φρόνησης και του πάθους στη ζωή του ανθρώπου.
/15
Β1. Βάλτε στο τέλος των προτάσεων τη λέξη Σωστό ή Λάθος με αναφορά στα αντίστοιχα αποσπάσματα του Κ.Β: 1. Ο Melucci ενοχοποιεί τον καταναλωτισμό ως μηχανισμό επιβολής ταυτότητας στον άνθρωπο (…..), 2. Η σύγχρονη σκέψη είναι αντιπολιτευτική κι επικίνδυνη αφού έχει αποσυνδεθεί από τα κέντρα εξουσίας (…..), 3. Ο Έσσε θεωρεί πως οι διωγμοί απορρέουν από την αδυναμία ή απροθυμία του ατόμου να εκφράσει μία καινοτόμα σκέψη (…..), 4. Ο Ράσελ θεωρεί πως εκείνο που δοξάζει τον άνθρωπο είναι η ελεύθερη σκέψη (…..), 5.Η «Διπλή Σκέψη» (1984) συνδράμει θετικά στην εξωτερίκευση μιας πρωτοπόρας σκέψης (…..).
/10
Β2α. Να βρείτε στο Κ.Β. δύο επιχειρήματα που αιτιολογούν το πρώτο σκέλος του τίτλου «Η αναγκαιότητα της σκέψης». Πώς θεμελιώνει ο συγγραφέας το σύνθημα «αντισταθείτε στην έτοιμη σκέψη»;
/9
β. Ο συγγραφέας στο Κ.Β. χρησιμοποιεί συχνά την αυθεντία ως τεχνική προβολής της βασικής του θέσης. Πόσο αποτελεσματική είναι και πότε η υπερβολή της χρήσης συνιστά αρνητικό στοιχείο στην επιχειρηματολογία;
/6
Β3α. Να βρείτε τον τρόπο με τον οποίο συνδέεται η §1 με την §4 (Κ.Α.). Ποια είναι η τελική θέση του συγγραφέα στα ερωτήματα της §1;
/10
β. Να αντικαταστήσετε τις υπογραμμισμένες λέξεις με άλλες συνώνυμες έτσι ώστε ο λόγος να γίνει πιο οικείος: 1. Οι προοπτικές ενός ανάλγητου συστήματος, 2. Κάθε ανακαινιστική πράξη, 3. Εγκωμιάζουν το νηφάλιο κεφάλι, 4. Πολλά «ατοπήματα» θα μπορούσαν να αποφευχτούν, 5. Για τους συγγραφείς που αναδιφούν τα βάθη της ψυχής. /5
Γ. ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
Ποια θέση λαμβάνει ο συγγραφέας (Καζαντζάκης) απέναντι στη λειτουργία του Νου και της Καρδιάς; Τι προτείνει; Να σχολιάσετε τη λειτουργία δύο κειμενικών δεικτών.
/15
Δ. ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΛΟΓΟΥ – ΈΚΘΕΣΗ
Υποστηρίζεται ότι η λογική βοηθάει το άτομο να επιλύει τα προσωπικά του προβλήματα και να βελτιώνει τις διαπροσωπικές του σχέσεις. Ορισμένες φορές όμως η λογική αναστέλλει τον αυθορμητισμό του ατόμου, με αποτέλεσμα να προκαλούνται δυσχέρειες στις διαπροσωπικές σχέσεις. Ποια είναι η δική σας άποψη για το θέμα αυτό; Να γραφεί σε άρθρο των 350 λέξεων.
/30
Οι απαντήσεις βρίσκονται στο blog ΙΔΕΟπολις, iliasgiannakopoulos.blogspot.com
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
Α. Στο παρόν δοκίμιο ο συγγραφέας πραγματεύεται το ρόλο της λογικής και του συναισθήματος στη ζωή του ανθρώπου. Αρχικά επικαλείται τις θέσεις συγγραφέων που εξαίρουν τη συμβολή της λογικής στη λήψη των αποφάσεων και στη λύση των προβλημάτων. Ταυτόχρονα διερωτάται και καταγράφει τις συνέπειες της κυριαρχίας του συναισθήματος, τόσο σε ατομικό όσο και συλλογικό επίπεδο. Ωστόσο επισημαίνεται πως αν εξαφανιστεί το συναίσθημα θα λείψει από τη ζωή ο ηρωισμός. Μάρτυρες αυτού οι συγγραφείς που πλάθουν τους ήρωές τους να δρουν με γνώμονα την καρδιά. Επιλογικά προβάλλεται η αντιφατική στάση του ανθρώπου απέναντι σε πράξεις του συναισθήματος και σε συμπεριφορές της λογικής.
Β1.1Σ («Αυτό…αυτήν», §1), 2Λ («Η σημερινή…εξουσίας», §2), 3Λ («ποτέ…κάνει», §3), 4Σ («Η σκέψη είναι δυνατή…ανθρώπου», §3), 5Λ («Περιλαμβάνει…κατεύθυνση», §3).
Β2α. Τα επιχειρήματα – λογικές προτάσεις και θέσεις που θεμελιώνουν την «αναγκαιότητα της σκέψης», είναι: 1. Η θέση του Alberto Melucci «Η αγορά…απ’ αυτήν», (§1). Η θέση αυτή αναδεικνύει τον κίνδυνο της ομοιομορφίας και της επιβολής μιας ενιαίας – πλαστής ταυτότητας με όχημα τον καταναλωτισμό. 2. Η υπόρρητη τάση της εξουσίας να ελέγχει τη συνείδηση των πολιτών και να αποδυναμώνει την προσωπική βούληση και την προσωπική ελευθερία. Σχετικά εδάφη η θέση του Ράσελ και το απόσπασμα «Αυτό το είδος…ελευθερίας», (§3).
Ο συγγραφέας θεωρεί πως η αντίσταση στην «έτοιμη σκέψη» συνιστά μία αναγκαιότητα γιατί ο σύγχρονος άνθρωπος βιώνει μία κατάσταση όπου καταπατείται η ελευθερία σκέψης και η αυτονομία του ως πολιτικού όντος. Είναι εγκλωβισμένος σε αφανείς μηχανισμούς προπαγάνδας που κατασκευάζουν πολίτες υποτακτικούς και «συμπολιτευόμενους». Κυριαρχεί ένα πλαίσιο ζωής όπου ως αξία προκρίνεται η ομοιομορφία και η αδιαφορία για τα κοινά κάτω από τη διαβρωτική λειτουργία της «ετοιμοπαράδοτης σκέψης». Ο συγγραφέας εμφαντικά επισημαίνει την αναγκαιότητα αντίστασης σε αυτήν τη σκέψη, γιατί πιστεύει πως στο χώρο αυτό επωάζεται η παραίτηση, ο εφησυχασμός και η συμμόρφωση. Εξάλλου σύμφωνα και με το συγγραφέα η πνευματική αποξήρανση του ανθρώπου είναι το χειρότερο πλήγμα σε μια εποχή που τα προβλήματα είναι «πιο σύνθετα και πολυποίκιλα». Όλα τα παραπάνω, λοιπόν, αναδεικνύουν την αναγκαιότητα της «αντίστασης στην έτοιμη σκέψη».
Β2β. Η χρήση της αυθεντίας ως τεχνικής πειθούς στοχεύει στην ενίσχυση των επιχειρημάτων και των βασικών θέσεων του συγγραφέα. Η γνώμη ειδικών ανθρώπων ενισχύει την εγκυρότητα των επιχειρημάτων και τα καθιστά νοηματικά εύληπτα. Η χρήση αυθεντιών προσθέτει στην προβαλλόμενη θέση μία άλλη παράμετρο που διευρύνει τα σημασιολογικά όριά της. Έτσι ο αναγνώστης διαθέτει ένα εύρος επί μέρους γνωμών και απόψεων και μπορεί να κατανοήσει καλύτερα την κυρίαρχη θέση του συγγραφέα. Ωστόσο, όταν γίνεται κατάχρηση της αυθεντίας, τότε υπάρχει ο κίνδυνος να εκληφθεί αυτή η χρήση – κατάχρηση ως επίδειξη γνώσεων. Ένας άλλος κίνδυνος είναι να αποδυναμωθεί ή να χαθεί η κεντρική θέση του συγγραφέα μέσα στο πλήθος των απόψεων από τις διάφορες αυθεντίες. Συμπληρωματικά οι πολλές αυθεντίες αποδυναμώνουν την ενότητα, τη συνοχή και την συνεκτικότητα του κειμένου. Οι κίνδυνοι διαφαίνονται και στο ύφος του κειμένου αφού η ποικιλία – πληθώρα των αυθεντιών συνοδεύεται κι από το ανάλογο ύφος.
Β3α. Ανάμεσα στην §1 του Κ.Α. και στην §4 υπάρχει μία στενή νοηματική σχέση. Στην §1 ο συγγραφέας διερωτάται για την πρωτοκαθεδρία που έχουν στη ζωή μας τόσο η φρόνηση – λογική όσο και το συναίσθημα. Η § αρχίζει και τελειώνει με το ερώτημα που υποδηλώνει τη δυσκολία να αποφανθούμε για την κυριαρχία του ενός ή του άλλου στοιχείου. Ο αναγνώστης περιμένει μία απάντηση – τελική θέση του συγγραφέα στον διλημματικό χαρακτήρα του προλόγου. Αυτή απάντηση – αφού πρώτα δόθηκαν τα ανάλογα επειχειρήματα στις §3 και 4 – δίνεται με έναν ιδιαίτερο – αγαπητό στον συγγραφέα τρόπο, την επιλογική §.
Με όχημα την Επίκληση στη Λογική και με μέσα Τεκμήρια (παραδείγματα – Το αέτωμα του ναού του Ολυμπίου Διός) και αυθεντίες (Νίτσε) ο συγγραφέας δίνει τη δική του απάντηση. Το παράδειγμα του αετώματος επιχειρηματολογεί υπέρ της συζυγίας των δύο στοιχείων – δυνάμεων και της διακριτής υπεροχής της Λογικής (Απόλλων). Η υψηλή τεχνική του αετώματος αισθητοποιεί και καταφάσκει με έναν μοναδικό τρόπο την αναγκαιότητα της Λογικής έναντι του συναισθήματος που γεννά μόνο έριδες και πολέμους. Η επίκληση στην αυθεντία του Νίτσε, προβάλλει εμφαντικά την ισορροπία των δύο δίδυμων δυνάμεων, που συγκρούονται αλλά και ισορροπούν. Γενικότερα ο συγγραφέας τάσσεται υπέρ της ισορροπίας των δύο αυτών στοιχείων με θετική πρόθεση την προβολή της αξίας της Λογικής.
Β3β.1. Σκληρού – ανελέητου, 2. Ριζοσπαστική – καινοτόμα – ανατρεπτική, 3. Ψύχραιμο – ατάραχο, 4. Λάθη, 5. Ανασκαλεύουν – ιχνηλατούν – ερευνούν.
Γ. ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
Ο Καζαντζάκης αρχικά προβάλλει εμφαντικά το ρόλο – λειτουργία του Νου και της Καρδιάς. Με εικόνες παραστατικές και ποιητικές αποδίδει με ευκρίνεια τη συμβολή του Νού και της Καρδιάς στην ερμηνεία του κόσμου και στην απελευθέρωσή του. Τονίζει τη δημιουργική δύναμη του Νου «θέλει να γιομώσει…κρανίο», αλλά και το ανυπότακτο στοιχείο της Καρδιάς που ωθεί τον άνθρωπο στην απαλλαγή από τη δουλεία «Η καρδιά…φτερούγες».
Ωστόσο στη συνέχεια τονίζει πως τόσο ο Νους όσο και η Καρδιά αποτυγχάνουν σε αυτό που υποσχέθηκαν. Η καρδιά γρήγορα καταλαμβάνεται από φόβο«Μα γρήγορα…φόβος», όπως και ο Νους που αδυνατεί να ερμηνεύσει και να υποτάξει τα φαινόμενα του σύμπαντος «που βάνει…ουσία».
Μπροστά σε αυτές τις δύο παραπάνω διαπιστώσεις ο Καζαντζάκης προτείνει την αποδέσμευση τόσο από το Νου όσο κι από την Καρδιά «Καλή…βήμα». Αιτιολογεί αυτή του την πρόταση με τη διαπίστωση πως και τα δύο αυτά στοιχεία δημιουργούν ελπίδες ανεκπλήρωτες«Γλίτωσε…ουσία». Αυτή η πρόταση εδράζεται στη βασική του θέση πως η Ελπίδα συνιστά παράγοντα δέσμευσης και ανελευθερίας. Γι’ αυτό επιγραμματικά σε ύφος προτρεπτικό δηλώνει: «Νίκησε το στερνό…χρέος». Δηλώνει μάλιστα εμφαντικά πως η απελευθέρωση από την ελπίδα συνιστά και χρέος. Η θέση αυτή συμπληρώνει την εμβληματική φράση που υπάρχει και στον τάφο του «Δεν φοβάμαι τίποτα, δεν ελπίζω τίποτα, Είμαι λεύτερος».
Η αισθητοποίηση της προτροπής του Καζαντζάκη καθίσταται εμφανέστερη με τις δυνατές εικόνες«Να ζωγραφίσει…ελευτερίας»,/ «και σε μια αστραπή…φτερούγες» που χαρίζουν ζωντάνια και παραστατικότητα. Διάχυτη, όμως, είναι και η παρουσία των αντιθέσεων που δίνουν και τις δύο πλευρές των λειτουργιών και του ρόλου τόσο του Νου όσο και της Καρδιάς. Τέτοιες περιπτώσεις είναι: «Μα γρήγορα…φόβος» vs «Η καρδιά…φτερούγες». Η αντίθεση υπάρχει και στη σύγκριση του Νου με την Καρδιά, όπως: «Ο νους βολεύεται» vs «Η καρδιά δε βολεύεται». Έτσι και τα δύο εκφραστικά μέσα αποτυπώνουν με αποτελεσματικότητα τόσο τη λειτουργία του Νου και της Καρδιάς όσο και την τελική του πρόταση – προτροπή, όπως: «Παράτα πίσω…βήμα» και «Νίκησε…χρέος».
Δ. ΈΚΘΕΣΗ
