Το 1915 η Λήμνος και ειδικά ο κόλπος του Μούδρου απέκτησαν παγκόσμια φήμη. Τα γεγονότα που συνέβαιναν εκεί, αναφέρονταν στις μεγάλες εφημερίδες του κόσμου σχεδόν καθημερινά καθώς επηρέαζαν τις ζωές εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων και στις πέντε ηπείρους.
γράφει ο Θεόδωρος Μπελίτσος
Πάνω από ένα εκατομμύριο άνθρωποι ενεπλάκησαν σε μια παράλογη εκστρατεία, την οποία εμπνεύστηκε ο Γουίνστον Τσόρτσιλ, προερχόμενοι από δεκάδες χώρες: αυτόχθονες Αμπορίτζιναλ και ανέμελοι αγρότες από την Αυστραλία, Μαόρι και Αγγλοσάξονες από τη Νέα Ζηλανδία, ιθαγενείς από τα νησιά Κουκ, Σαμόα και Τόνγκα του Ειρηνικού, Ινδοί διαφόρων εθνοτήτων (Σιχ, Ταμίλ, Σριλανκέζοι, Βεγγαλέζοι, Ινδουιστές, Μουσουλμάνοι, Βουδιστές κ.ά.), Νεπαλέζοι, Αιγύπτιοι, Άραβες, Άγγλοι, Ιρλανδοί, Σκοτσέζοι, Νοτιοαφρικανοί, Ροδεσιανοί, Σενεγαλέζοι, Γάλλοι, Καναδοί, Έλληνες, Τούρκοι, Γερμανοί, Αυστριακοί πολέμησαν για ένα κομμάτι γης της χερσονήσου της Καλλίπολης, και επί οκτώ μήνες γίνονταν βορά των όπλων.
Το αποτέλεσμα της αιματηρής αυτής πολεμικής αναμέτρησης υπήρξε τραγικό σε ανθρώπινα θύματα. Οι απώλειες ξεπέρασαν τους 98.000 νεκρούς και μισό εκατομμύριο σοβαρά τραυματίες, είτε ακρωτηριασμένοι είτε με κάποια μόνιμη αναπηρία.
Υπάρχουν 31 συμμαχικά νεκροταφεία όπου έχουν θαφτεί οι νεκροί των μαχών της Καλλίπολης, τα δυο στη Λήμνο, στο Μούδρο και στο Πορτιανού, όπου ετάφησαν όσοι από τους τραυματίες πέθαναν κατά τη διάρκεια της νοσηλείας τους στο νησί.
Στη Λήμνο στήθηκαν νοσοκομεία περίθαλψης τραυματιών και ασθενών. Οι αδελφές νοσοκόμες υπήρξαν τα αφανή θύματα αυτής της εκστρατείας καθώς εργάστηκαν εθελοντικά υπό εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες υγιεινής και διατροφής. Το 80% ασθένησαν από δυσεντερία ή πνευμονία αλλά συνέχισαν να προσφέρουν την υπηρεσίες τους με αυταπάρνηση.
Δυο Καναδές δεν άντεξαν και άφησαν την τελευταία τους πνοή στη Λήμνο, όπου βρίσκονται οι τάφοι τους μέχρι σήμερα. Η Jessie Brown Jaggard, 44 ετών και η Mary Frances Munro, 49 ετών ήταν οι πρώτες νεκρές γυναίκες του πολέμου εν ώρα καθήκοντος.
Η επίσκεψη της Vera Mary Brittain στη Λήμνο
Ένα χρόνο αργότερα πέρασε από τη Λήμνο, η Αγγλίδα λογοτέχνης Vera Mary Brittain (1893-1970), φεμινίστρια και ακτιβίστρια υπέρ της ειρήνης, η οποία όταν έμαθε το περιστατικό έγραψε ένα ποίημα για να τιμήσει τις δυο Καναδές και γενικά τις αφανείς εθελόντριες αδελφές νοσοκόμες.
Η Μπρίτεν υπηρέτησε ως εθελόντρια αδελφή νοσοκόμα κατά τη διάρκεια του Α΄ παγκοσμίου πολέμου. Επισκέφτηκε τη Λήμνο με το πλωτό νοσοκομείο Britannic (Βρετανικός) στις αρχές Οκτωβρίου 1916. Ο Βρετανικός ήταν δίδυμο πλοίο με τον πασίγνωστο Τιτανικό.
Είχε ναυπηγηθεί στο ίδιο ναυπηγείο με αυτόν, σε λίγο μεγαλύτερες διαστάσεις, γι’ αυτό η εταιρία φιλοδοξούσε αρχικά να το ονομάσει Gigantic. Όμως, το ναυάγιο του Τιτανικού έκανε τους αρμόδιους να αναπροσαρμόσουν τις σκέψεις τους στο λιγότερο υπερφίαλο όνομα Βρετανικός.
Το πλοίο δεν πρόλαβε να κάνει κανένα ειρηνικό δρομολόγιο, αφού ξέσπασε ο πόλεμος και το Νοέμβριο του 1915 επιτάχθηκε από το πολεμικό ναυτικό για να χρησιμοποιηθεί ως πλωτό νοσοκομείο. Έκανε πέντε ταξίδια προς τα λιμάνια της Μέσης Ανατολής, μεταξύ άλλων και στο Μούδρο, από όπου παραλάμβανε τραυματίες και ασθενείς και τους μετέφερε στην Αγγλία.
Η Βέρα Μπρίτεν επιβιβάστηκε μαζί με μια ομάδα νοσοκόμων στον Βρετανικό, στις 23 Σεπτεμβρίου 1916 στο Σαουθάμπτον, στο προτελευταίο ταξίδι του προς τη Λήμνο. Περίπου δέκα μέρες αργότερα, στις 2 ή 3 Οκτωβρίου το πρωί, το πλοίο προσέγγισε για τελευταία φορά τον κόλπο του Μούδρου.
Το ίδιο βράδυ η Μπρίτεν και η μονάδα της μετεπιβιβάστηκαν στο νοσοκομειακό πλοίο Galeka κι έφυγαν για τη Μάλτα. Ο Βρετανικός έφυγε από το Μούδρο λίγες μέρες αργότερα. Στο επόμενο ταξίδι του ναυάγησε και βυθίστηκε κοντά στην Κέα, στις 21 Νοεμβρίου 1916, ενώ ταξίδευε προς τη Λήμνο για να παραλάβει κι άλλους τραυματίες.
Οι περισσότεροι επιβάτες του πρόλαβαν να το εγκαταλείψουν και σώθηκαν από ψαράδες της Κέας. Το κουφάρι του πλοίου κείται μέχρι σήμερα στο βυθό του Αιγαίου.
Στο βιβλίο της “Tastement of Youth” και στο κεφάλαιο VII που έχει τίτλο “Tawny Island” (Ηλιοκαμένο νησί) η Βέρα Μπρίτεν περιγράφει το ταξίδι της αυτό με πολλές λεπτομέρειες.
Η σύντομη επίσκεψή της στον κόλπο του Μούδρου τής άφησε έντονες εικόνες και συναισθήματα, που την επηρέασαν στη σύνθεση του ποιήματος. Να πώς περιγράφει τις εντυπώσεις της από το νησί:
«Εννιά ώρες αργότερα ήμασταν αγκυροβολημένοι στο λιμάνι του Μούδρου, περιμένοντας το μεταφορικό πλοιάριο. Ποτέ ως τώρα δεν είχα αντικρίσει τόσα πολλά πλεούμενα όλων των κατηγοριών, τεράστια και μικροσκοπικά, παλιά και καινούργια, βρετανικά και γαλλικά και ανατολίτικα. Τα νοσοκομειακά πλοία φιγουράριζαν κατάλευκα και τεράστια πάνω από μικρά μαύρα μεταφορικά πλοιάρια που διέσχιζαν αθόρυβα τη Μεσόγειο να βρουν καταφύγιο στις εισόδους των φαρδιών ποταμών.
Βαριά μεγάλα θωρηκτά στέκονταν πλάι-πλάι σε μικρά ιστιοφόρα, με αρχαιοπρεπή ξάρτια τόσο εντυπωσιακά ώστε έμοιαζαν να μην ανήκουν στους ανατολίτες κατοίκους του ερειπωμένου χωριού της αριστερής ακτής [μάλλον εννοεί κάποιες ερειπωμένες μάντρες, διότι αριστερά στον εισερχόμενο στον κόλπο του Μούδρου υπήρχαν διάφορα χωριά: Τσιμάνδρια, Πορτιανού, Πεσπέραγο, Σαρπί, τα οποία δεν ήταν ερειπωμένα] αλλά σαν να ήταν τα αρχαία όμορφα πλοία των Ελλήνων που περίμεναν τον περσικό στόλο.
Πέρα από τους καταυλισμούς και τις φτωχικές καλύβες των ψαράδων, διαδοχικές σειρές άγριων λόφων κύκλωναν το πλήθος των πλοίων μέσα σε ένα χαμένο, άγνωστο κόσμο. Πάνω από αυτούς τους λόφους οι μακρινές κορφές της Σαμοθράκης φάνταζαν πυρπολημένες στις φλόγες του ηλιοβασιλέματος.
Μακριά στα δεξιά ένα κωνικό βουνό υψωνόταν σκοτεινό σε αντίθεση με τις μαγευτικές κόκκινες ανταύγειες του δυτικού ουρανού. Μια από τις αδελφές νοσοκόμες μου είπε ότι εκείνο το βουνό ήταν το Achi Baba [ή Alçi Tepe: ύψωμα της χερσονήσου της Καλλίπολης, που αποτέλεσε την κυριότερη αμυντική θέση των οθωμανικών δυνάμεων], ένα επιβλητικό μνημείο της χαμένης γενναιότητας που σπαταλήθηκε στα Δαρδανέλια.
Μου προκάλεσε, σημείωσα στο ημερολόγιό μου, ένα αλλόκοτο συναίσθημα να βρίσκομαι τόσο κοντά, τόσο πολύ κοντά, σε αυτή την τρομερή, άγνωστη από κάθε άποψη, χώρα στις γυναίκες – την πιο άγνωστη από όλες τις άγνωστες αυτού του πολέμου. Όλο το απόγευμα και το δειλινό στεκόμουν ακίνητη στο κατάστρωμα, ατενίζοντας με έκσταση εκείνο το μοναδικό κόλπο της Λήμνου μέσα στην τόση ερημιά του Αιγαίου.
Από αυτό το λιμάνι, καθώς έγραφε τότε ο John Masefield [1878-1967: Άγγλος πεζογράφος και ποιητής], οι άνδρες πάνω στις μεταφορικές ακάτους για την Καλλίπολη πήγαιναν σαν βασιλιάδες σε πομπή προς τον αναπόφευκτο θάνατο…
…Το ίδιο βράδυ μετεπιβιβαστήκαμε σε ένα άλλο νοσοκομειακό πλοίο, το μικρό Galeka της Union Castle Line [εταιρία που είχε τις επιβατικές γραμμές μεταξύ Ευρώπης και Αφρικής από το 1900 ως το 1977] και με την κάλυψη του σκότους γλιστρήσαμε ήσυχα έξω από το λιμάνι.
Πάνω από τα κεφάλια μας, στον βαθυγάλαζο ουρανό, έλαμπε η τεράστια παλέτα των αστεριών, τα οποία φάνταζαν πιο μεγάλα και πιο κοντά από ότι φαίνονταν στο Μπάξτον [Buxton], στην Οξφόρδη ή στο Κάμπεργουελ [Camberwell].
Ήταν τυχερό μας που υπήρχαν τα αστέρια να δίνουν μια έξοχη φωταψία στην περιπέτειά μας, διότι τα νέα μας καταλύματα μάς γέμισαν με θλίψη, σε αντίθεση με την υπερβολική πολυτέλεια του Βρετανικού».
Το ποίημα για τις Καναδές νοσοκόμες
Κατά τη σύντομη παραμονή της στο λιμάνι του Μούδρου η Βέρα Μπρίτεν πληροφορήθηκε για τις κακουχίες των συναδέλφων της που είχαν υπηρετήσει στο νησί και για τις Καναδές νοσοκόμες που είχαν πεθάνει και θαφτεί εκεί τον προηγούμενο χρόνο.
Συγκινημένη έγραψε ένα ποίημα στη μνήμη τους, πιθανότατα κατά τον απογευματινό ρεμβασμό της στο κατάστρωμα του Βρετανικού. Αποτελείται από επτά τετράστιχα. Στην πρώτη γραφή του, στο σωζόμενο χειρόγραφο, έχει τίτλο «Sisters’ Graves at Lemnos» και υπότιτλο τη λατινική φράση «Fidelis ad extremum» (:Πίστη μέχρις εσχάτων). Το υπογράφει: «HMHS ‘‘Britannic’’, Mudros 1916».
Μια πρώτη εκδοχή του ποιήματος δημοσίευσε στο «St. Monica’s School Notes» (τόμος 1915-16, σελ. 42-43). Ακολούθησε μια δεύτερη δημοσίευση στο «Oxford Magazine» (11 Μαΐου 1917).
Η τελική μορφή δημοσιεύτηκε το 1918 στην ποιητική της συλλογή «Verses of a V.A.D.» (VAD: Voluntary Aid Detachment, εθελοντική οργάνωση πρώτων βοηθειών στην οποία υπηρετούσε η Μπρίτεν). Επίσης, το 1934 το συμπεριέλαβε στην συλλογή «Poems of the War and After».
Με το ποίημά της η Μπρίτεν επιθυμεί να αποτίσει φόρο τιμής σε αυτές τις αγνοημένες ηρωίδες του πολέμου. Υμνεί το κουράγιο και την αυταπάρνηση με την οποία επιτελούσαν το καθήκον τους.
Στους στίχους της διαφαίνεται η πίκρα της που οι θυσίες τους και ο θάνατός τους θα μείνει ταπεινός και δεν θα υμνηθεί από ποιητές και ιστορικούς, όπως τα πολεμικά κατορθώματα των ανδρών στο μέτωπο.
Από την άλλη την παρηγορεί το γεγονός ότι θα έχουν την ευγνωμοσύνη των χιλιάδων στρατιωτών που δέχτηκαν τις περιποιήσεις τους, ότι θα υπάρχουν στις αναμνήσεις τους για όλη την υπόλοιπη ζωή τους και ότι θα τις τιμούν νοερά ακόμα κι όταν όλος ο υπόλοιπος κόσμος θα έχει πλέον ξεχάσει την προσφορά τους.
Στην πνευματική της περιπέτεια την Μπρίτεν δεν άφησε αδιάφορη η λημνιά φύση, την οποία αντίκρισε στη φθινοπωρινή γαλήνια εκδοχή της. Εντυπωσιάστηκε από τα χρώματα του λημνιού τοπίου και ειδικά από τις στιγμές του δειλινού, τις τόσο ταιριαστές με την τραγικότητα του θέματος που την απασχολεί. Έτσι επιλέγει να ξεκινήσει και να τελειώσει το ποίημά της με αναφορά στη Λήμνο.
Οι δυο πρώτοι στίχοι στην πρώτη στροφή του ποιήματος δίνουν μια εντυπωσιακής ομορφιάς εικόνα της Λήμνου, με τα κίτρινα στάχυα των αγρών του και τα πορφυρένια σύννεφα του δειλινού να εμπνέουν την ποιήτρια. Ανάλογης ωραιότητας είναι και οι δύο πρώτοι στίχοι της τελευταίας στροφής, που είναι αφιερωμένοι και πάλι στο λημνιό τοπίο.
Κλείνει με δυο αισθαντικούς στίχους, με τους οποίους συνδέει το νησί με τις δύο άτυχες νοσοκόμες που αναπαύονται αιώνια στο χώμα του.
