Με αφορμή τη συμπλήρωση ενός αιώνα από την καταστροφή της Σμύρνης, καλό είναι να θυμηθούμε την μεγάλη προσφορά των Σμυρνιών στην ελληνική παιδεία και στον πολιτισμό γενικότερα. Το ίδρυμα που αποτέλεσε την κορωνίδα των εκπαιδευτηρίων της πόλης και γενικότερα της Μικρασίας ήταν η Ευαγγελική Σχολή, η ιστορία της οποίας ξεκινά από τις αρχές του 18ου αιώνα, όταν ιδρύθηκε ως ένα απλό κοινοτικό σχολείο. Σταδιακά γιγαντώθηκε κι απέκτησε τεράστια ακτινοβολία. Το 1922 έφτασε να έχει πάνω από δυο χιλιάδες μαθητές, οι οποίοι στεγάζονταν σε πολλά κτίρια, εξαρτήματα της κεντρικής σχολής. Επανιδρύθηκε την δεκ. ’30 στη Νέα Σμύρνη, όπου λειτουργεί μέχρι σήμερα, έχοντας διανύσει τρεις αιώνες ζωής. Στη Σχολή φοίτησαν δεκάδες φιλομαθείς νέοι από τη Λέσβο, τη Λήμνο και από τα άλλα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, τα οποία μέχρι το ’22 αποτελούσαν συγκοινωνούντα δοχεία με τη Σμύρνη σε όλους τους κοινωνικούς τομείς: στο εμπόριο, στα γράμματα, στις τέχνες, στον αθλητισμό, παντού.
Δυο σπάνια τεκμήρια του 1879, τα οποία εντόπισα στο «Αρχείο Καραθεοδωρή» του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, και τα οποία φωτίζουν μια πτυχή της μεγάλης προσφοράς της Ευαγγελικής, αποτέλεσαν την αιτία για το άρθρο αυτό. Αφορούν το Μουσείο και την Βιβλιοθήκη της Σχολής, που ιδρύθηκαν το 1838, είχαν εκθέματα και βιβλία προς χρήση και μελέτη από εκπαιδευτικούς, μαθητές και πολίτες και διέθεταν αναγνωστήριο, στο οποίο οι καθηγητές της Σχολής έδιναν επιμορφωτικές διαλέξεις για το κοινό. Σταδιακά εμπλουτίστηκαν με χιλιάδες εκθέματα και βιβλία και συνετέλεσαν σε μέγιστο βαθμό στην προώθηση της φιλομάθειας και της φιλαναγνωσίας.
Στις αρχές του 20ού αιώνα, το Μουσείο υπολογίζεται πως διέθετε πάνω από τρεις χιλιάδες μαρμάρινα γλυπτά, επιγραφές, κεραμικά και πήλινα αγγεία, δεκαπέντε χιλιάδες αρχαία και βυζαντινά νομίσματα, τεχνουργήματα από γυαλί και πολλά άλλα. Από το 1880 απέκτησε και φυσιογνωστικό τμήμα, με όργανα φυσικής, χημείας, αστρονομίας και εκθέματα φυσικής ιστορίας (δέρματα ζώων, βλαστούς φυτών, ταριχευμένα ζώα, ορυκτά). Τα αρχαία εκθέματα ήταν ευρήματα από ανασκαφές των αρχαιολόγων καθηγητών της Σχολής σε μικρασιατικές πόλεις ή προέρχονταν από δωρεές συλλεκτών. Τα πιο σημαντικά στέλνονταν στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας. Ξεχώριζαν μια κεφαλή Αφροδίτης από τις Τράλλεις, επιγραφές σφηνοειδούς γραφής από τη Βαβυλώνα και ο «Φτερωτός Φωκιανός» ένα γλυπτό πετεινού από την αρχαία Φώκαια, του οποίου εκμαγείο πήραν το 1899 οι κάτοικοι της Μασσαλίας που ήταν αρχαία αποικία των Φωκαέων. To γλυπτό αυτό αποτέλεσε πρότυπο για τον σχεδιασμό του ‘le coq gaulois’, του γαλατικού πετεινού, που αποτελεί ένα από τα εθνικά σύμβολα της Γαλλίας [βλ. φωτ.].
 |
| Γλυπτό πετεινού από την αρχαία Φώκαια |
Η Βιβλιοθήκη διέθετε γύρω στους 70.000 τόμους και 1.200 παλιά χειρόγραφα, μεταξύ των οποίων υπήρχαν 400 περίπου μικρογραφίες και μια βυζαντινή ‘Πεντάτευχος’. Διέθετε και πινακοθήκη με έργα Ελλήνων και ξένων ζωγράφων καθώς και με πορτραίτα των ευεργετών της Σχολής. Ο Γάλλος αρχαιολόγος Gaston Deschamps που την επισκέφτηκε το 1890 περίπου, εντυπωσιάστηκε και την παρομοίασε με την θρυλική αρχαία Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας.
Το 1873 τα δυο σωματεία συγχωνεύτηκαν σε ενιαίο φορέα με τίτλο: «Η εν Σμύρνη Εταιρία του Μουσείου και της Βιβλιοθήκης της Ευαγγελικής Σχολής». Η Εταιρία λειτουργούσε ανεξάρτητα από την Σχολή, με δικό της κανονισμό λειτουργίας, και εξέδιδε το περιοδικό «Μουσείον και Βιβλιοθήκη της Ευαγγελικής Σχολής», στο οποίο καταγράφονταν τα εκθέματα και δημοσιεύονταν σχετικές μελέτες γι’ αυτά [βλ. φωτ.].
Το ίδρυμα ήταν πολύ γνωστό στον ελληνισμό της ‘καθ’ ημάς Ανατολής’ και το 1905 προσκλήθηκε και μετείχε στο Α΄ Διεθνές Αρχαιολογικό Συνέδριο στην Αθήνα. Ήταν εξωστρεφές, το επισκέπτονταν πολλοί ξένοι αρχαιολόγοι και περιηγητές, και το συντηρούσαν με τις δωρεές τους επιφανείς επιχειρηματίες και παράγοντες της ομογένειας.
Ένας από αυτούς ήταν ο επιφανής πολιτικός Αλέξανδρος Καραθεοδωρής (1833-1906), ο οποίος υπηρέτησε σε υψηλές διοικητικές θέσεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Επιπλέον ήταν εραστής των γραμμάτων, μελετούσε και μετέφραζε έργα Περσών και Αράβων ποιητών και ήταν συλλέκτης αρχαίων νομισμάτων. Τον άνδρα αυτόν, ο οποίος το 1879 ήταν υπουργός Εξωτερικών, η Εταιρία του Μουσείου και Βιβλιοθήκης της Ευαγγελικής αναγόρευσε επίτιμο μέλος της στις 15.1.1879, «κοινή ψήφω… ευ ειδυία τας περί τα γράμματα και την καλλιτεχνίαν εξόχους υμών γνώσεις», προσδοκώντας την εύνοια και τη βοήθειά του: «Εύνουν δ’ Υμάς αεί πεποίθαμεν είναι τω ημετέρω Μουσείω και τη Βιβλιοθήκη και τα βέλτιστα αυτοίς και λέγειν και πράττειν».
 |
| Αλέξανδρος Καραθεοδωρής |
Η οικογένεια Καραθεοδωρή ήταν από τις ισχυρότερες εκείνη την περίοδο. Ο Αλέξανδρος διαχειριζόταν μεγάλες υποθέσεις του κράτους, εκπροσώπησε το σουλτάνο Αμπντούλ Χαμίτ Β΄ στο συνέδριο του Βερολίνου το 1878, στο οποίο καθορίστηκαν νέα σύνορα, με τα οποία η Ελλάδα προσάρτησε τη Θεσσαλία, υπήρξε εισηγητής φιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων που απέφεραν το πρώτο οθωμανικό σύνταγμα και το πρώτο κοινοβούλιο, διετέλεσε γενικός διοικητής Κρήτης, ηγεμόνας της Σάμου κλπ. Ο εξάδελφός του ήταν ιατρός του Σουλτάνου, ενώ ανιψιός του ήταν ο Κωνσταντίνος Σ. Καραθεοδωρής, ο διάσημος μαθηματικός, συνεργάτης του Αϊνστάιν και οργανωτής του Πανεπιστημίου Ιωνίας στη Σμύρνη το 1919-1922.
Στη συνέχεια παραθέτω την επιστολή και το σχετικό δίπλωμα, τα οποία υπογράφουν ο πρόεδρος της Εταιρίας Γεώργιος Λάτρης και ο γραμματέας Αντώνιος Καραγιάννης. Ενδιαφέρον έχουν το λογότυπο με εικόνα από αρχαίο νόμισμα της Σμύρνης και η σφραγίδα που εικονίζει λέοντα επί αναγλύφου με τη χρονολογία ΑΩΟΓ΄ (1873) που ιδρύθηκε η Εταιρία και τον τίτλο της περιμετρικά: «ΕΤΑΙΡΙΑ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ Της ΕΥΑΓΓΕΛΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ – ΣΜΥΡΝΗ».
 |
| Η σφραγίδα του Μουσείου |
Τα δύο έγγραφα
[Η επιστολή]
ΜΟΥΣΕΙΟΝ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ
ΤΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ
Εν Σμύρνη, την 15 Ιανουαρίου 1879.
Εξοχώτατε
Η του Μουσείου και της Βιβλιοθήκης της εν Σμύρνη Ευαγγελικής Σχολής Εταιρία, ευ ειδυία τας περί τα γράμματα και την καλλιτεχνίαν εξόχους υμών γνώσεις, δηλώσαι δε βουλομένη το προς τους επ’ αρεταίς διαπρέποντας άνδρας σέβας, εν τακτική αυτής συνεδριάσει, κοινή ψήφω, Μέλος αυτής επίτιμον Υμάς ανηγόρευσεν.
Τούτο γουν ανακοινούντες εν αγαλλιάσει ψυχής, πέμπομεν Υμίν το της αναγορεύσεως πτυχίον. Εύνουν δ’ Υμάς αεί πεποίθαμεν είναι τω ημετέρω Μουσείω και τη Βιβλιοθήκη και τα βέλτιστα αυτοίς και λέγειν και πράττειν.
ο Πρόεδρος ο Γραμματεύς
Γεώργιος Λάτρης Α. Καραγιάννης
Τω Εξοχωτάτω Κυρίω
Κω Αλέξ. Καραθεοδωρή
Υπουργώ των Εξωτερικών
κτλ. κτλ. κτλ.
Εις Κωνσταντινούπολιν
-ο-ο-ο-
[Το δίπλωμα]
Η ΕΝ ΣΜΥΡΝΗι ΕΤΑΙΡΙΑ
ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ
ΤΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ
Κατά το 1ον άρθρον του κανονισμού αυτής ανέγραψε τον εν Κωνσταντινουπόλει Κύριον Αλέξανδρον Καραθεοδωρή Μέλος Επίτιμον.
ΕΝ ΣΜΥΡΝΗι ΤΗι 15 Ιανουαρίου 1879.
Ο γραμματεύς Ο πρόεδρος
Αντώνιος Καραγιάννης Γεώργιος Λάτρης
Θεόδωρος Μπελίτσος, Ιανουάριος 2022.
Αναδημοσίευση του κειμένου από το περ. «Παλμοί της Βατούσας» 99 (Ιούλ.-Σεπ. 2022), σ. 22-23.
https://belitsosquarks.blogspot.com/
