Υπάρχουν πολλές πληγές που μένει ακόμα να γιατρευτούν και πάρα πολλές ιστορίες που μένει ακόμα να ειπωθούν. Και δεν ξέρω καλύτερο μέρος για να γίνει αυτό από το θέατρο.
Sanja KrsmanovicTasic
Θέατρο Ντοκουμέντο
Το θέατρο Ντοκουμέντο ή Θέατρο του Γεγονότος είναι αυτό το θέατρο, που ως σενάριο χρησιμοποιεί εξ ολοκλήρου ή εν μέρει ντοκουμέντα όπως εφημερίδες, συνεντεύξεις, δημόσια έγγραφα και γενικά οποιαδήποτε ιστορική πηγή, στην ιδανική περίπτωση χωρίς να αλλάζει καθόλου τις λέξεις. Συνδέεται άμεσα ή και ταυτίζεται με το Θέατρο του Πραγματικού, του οποίου σίγουρα αποτελεί ξεχωριστή κατηγορία. Πράγματι η αποκλειστική χρήση ντοκουμέντων είναι κι ο μοναδικός περιορισμός που έχει ο καλλιτέχνης που ασχολείται με αυτό.
Ένα θέατρο, πολιτικό επί της ουσίας, που μιλάει για τη ζωή, για τα πάθη και τα βάσανα του ανθρώπου,την απτή του καθημερινότητα. Ένα θέατρο που επιτρέπει να αρθρώσουμε τονδικό μας, αληθινό λόγο, κι έτσι να επαναδιαπραγματευθούμε ή να επαναπροσδιορίσουμε τα όρια της Αλήθειας.
Το θέατρο ντοκουμέντο παρουσιάστηκε ως είδος στις αρχές της δεκαετίας του 60 στην Ομοσπονδιακή Γερμανία. Τις ρίζες του όμως τις συναντάμε 100 χρόνια πριν στα σπλάχνα του Εθνικού Ινστιτούτου Δημοσιογραφίας, στη Μόσχα.
Mετά την Επανάσταση του 1917, εμφανίστηκε η «ομιλούσα εφημερίδα»: δημοσιογράφοι που διάβαζαν δυνατά την εφημερίδα της ημέρας σε ένα συγκεντρωμένο κοινό, το οποίο, λόγω των υψηλών ποσοστών αναλφαβητισμού, δεν γνώριζε ανάγνωση. Στη συνέχεια, η «ομιλούσα» έγινε «ζωντανή εφημερίδα»,παρουσιάζοντας στη σκηνή αφίσες, διαγράμματα, στατιστικούς πίνακες και να πρόσθεσε δραματοποιημένο υλικό, σύντομα σκετς, ακόμη και μουσική.
Στην ίδια «οικογένεια» ανήκε τότε και το θέατρο agitprop όργανο του Κομμουνιστικού Κόμματος και του σοβιετικού κράτους, με πιο αντιπροσωπευτικό εκπρόσωπο τη θεατρική κολεκτίβα “Μπλε Μπλούζα”. Η τελευταία ιδρύθηκε το 1923 και ενέπνευσε χιλιάδες αντίστοιχες θεατρικές ομάδες εργατών σε όλη τη χώρα. Το 1927 η “Μπλε Μπλούζα” επισκέφθηκε το Βερολίνο καλεσμένη του Erwin Piskator, διευθυντή της λαϊκής θεατρικής σκηνής (Volksbühne) του Βερολίνου (1924 – 1927). Έτσι μεταφέρθηκε το «μικρόβιο» και στη Γερμανία.
Ο Piskator και ο Brecht δανείστηκαν πολλά στοιχεία από τις θεατρικές αυτές πρωτοβουλίες, προκειμένου να δημιουργήσουν το περίφημο «επικό» θέατρο, σοβαρά πολιτικοποιημένο και χωρίς προπαγανδιστικό χαρακτήρα, με στόχο τον ερεθισμό της κρίσης του θεατή.
Ο Piskator ενθάρρυνε διαρκώς τους θεατρικούς συγγραφείς της χώρας να καταπιάνονται με θέματα που αφορούν τη «σύγχρονη πραγματικότητα» γύρω τους.
Σε περιόδους μεγάλης κοινωνικής αναταραχής και πολιτικών αδιεξόδων, το θέατρο-ντοκουμέντο αναζωπυρώνεται. Επομένως λοιπόν, ανθίζει στην δεκαετία της αμφισβήτησης, την δεκαετία του ’60. Τότε παρατηρείται μεγάλος βαθμός πολιτικοποίησης των διανοουμένων, ενώ ο γερμανικός λαός αντιμετωπίζει ξανά το ναζιστικό του παρελθόν μέσα από τις ναζιστικές δίκες. Οι Γερμανοί δημιουργοί συνειδητοποίησαν πως η χρήση ιστορικά τεκμηριωμένου υλικού μπορεί να φωτίσει ολόπλευρα άγνωστες πτυχές του παρελθόντος και να οδηγήσει στην συνειδητοποίηση κοινωνικών και πολιτικών προεκτάσεων αποτελεσματικότερα από ότι η μυθοπλασία. Το 1968 ο Peter Weiss, από τους σημαντικότερους συγγραφείς του είδους, γράφει τις «Δεκατέσσερις Αρχές για ένα Θέατρο-Ντοκουμέντο» και κάνει πράξη τη θεωρία του με την «Ανάκριση», θεατρικό έργο του 1965 που βασίστηκε εξ ολοκλήρου στα πρακτικά της δίκης του Άουσβιτς, στη Φρανκφούρτη το 1965 (ο Weiss την παρακολούθησε). Το συγκεκριμένο είδος επεκτάθηκε και σε άλλες χώρες της Ευρώπης και στην Αμερική, και στην χώρα μας βεβαίως, όπου ανεβαίνουν θεατρικά έργα του.
Ποια είναι η θεματολογία του θεάτρου-ντοκουμέντου; Καταπιάνεται με αληθινά ιστορικά γεγονότα, καθώς και με πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα. Στην θεματολογία του εντάσσονται πόλεμοι, ξεριζωμοί, γενοκτονίες, δίκες, σκάνδαλα, ηθικά διλήμματα που ταλανίζουν κοινωνικές ομάδες, η κοινωνική αδικία. Κάθε αληθινό περιστατικό δίνει τροφή στο είδος. Μία παράσταση μπορεί να περιλαμβάνει από μαρτυρίες επιφανών εγκληματιών έως επιστολές ταπεινών νοικοκυρών (όπως έγινε πρόσφατα στην παράσταση «Reality» των Ντάρια Ντεφλοριάν και Αντόνιο Ταλιαρίνι στην Ιταλία). Μπορεί ακόμη να φέρνει στη σκηνή πρόσωπα που έζησαν (ή βιώνουν ακόμη) γεγονότα με ιστορική, κοινωνική ή πολιτική αξία. Σε κάθε περίπτωση το θέατρο-ντοκουμέντο ανακαλεί μια ιστορική στιγμή, επανεξετάζει το παρελθόν και προσπαθεί να το ερμηνεύσει ξανά, παρουσιάζοντας τα γεγονότα σαν βιωματικές δράσεις.
Το Θέατρο Ντοκουμέντο ορίζεται από τον Peter Weiss ως «ένα θέατρο του ρεπορτάζ. Ηχογραφήσεις, ντοκουμέντα, γράμματα, στατιστικές, εκθέσεις αγοράς,εκκαθαριστικά τραπεζών και εταιρειών, κυβερνητικές δηλώσεις, ομιλίες,συνεντεύξεις, δηλώσεις γνωστών προσωπικοτήτων, εφημερίδες και δελτία ειδήσεων, φωτογραφίες, ντοκιμαντέρ και άλλα σύγχρονα ντοκουμέντααποτελούν τη βάση της παράστασης. Το Θέατρο Ντοκουμέντο αποφεύγει τις επινοήσεις. Χρησιμοποιεί αυθεντικό, τεκμηριωμένο υλικό που διαχέεται πάνω στη σκηνή, χωρίς να μεταβάλλει το περιεχόμενο αλλά δομώντας τη μορφή».
Ποιος είναι ο ρόλος του σκηνοθέτη?
Ο σκηνοθέτης του θεάτρου-ντοκουμέντου καλείται να λειτουργήσει ταυτόχρονα ως δημοσιογράφος ή/και ως ιστορικός. Να κάνει έρευνα να ερευνήσει και να μελετήσει παλιές και σύγχρονες ιστορικές πηγές, να τις κρίνει, να εκτιμήσει την ιστορική τους αξία και ενδεχομένως την αντικειμενικότητα τους, πράγμα εξαιρετικά δύσκολο και τέλος να διαλέξει και να συνθέσει. Μπορεί να χρησιμοποιήσει μέσα όπως οθόνες, προβολές, κυλιόμενους διαδρόμους, αφηγητές, μουσική ή χορικά σύνολα. Να μας δείξει φωτογραφίες, βίντεο ή άλλα ντοκουμέντα.
Σε κάθε περίπτωση, όμως, δεν θα κριθεί ως ιστορικός ούτε ως δημοσιογράφος. Δεν θα κριθεί δηλαδή ούτε για την αντικειμενικότητά του, ούτε για την επιστημονική του ικανότητα. Δεν είναι ούτε ιστορικός ούτε δημοσιογράφος. Θα κριθεί ως δημιουργός για τον τρόπο που έφτιαξε ένα έργο τέχνης. Αν αυτό το τελευταίο μας συγκινήσει, μας προκαλέσει το ενδιαφέρον, μας κάνει να αναλογιστούμε τα γεγονότα, αλλάζει τις αντιλήψεις και μας πάει μπροστά, τόσο το καλύτερο.Όλα αυτά όμως μπορεί να τα προκαλέσει και ένα δυνατό ρεπορτάζ ή μια αποκαλυπτική ιστορική μελέτη. Τι διαφορετικό λοιπόν έχει να προσθέσει? Ακριβώς την ίδια την θεατρική υπόσταση της παράστασης προσφέρει. Την ατμόσφαιρα που δημιουργεί με τον φωτισμό, τα σκηνικά, την μουσική, την ενδυματολογία, τις φωνές των ηθοποιών, τα τραγούδια, τις ταυτόχρονες προβολές, όλα αυτά δηλαδή που συνθέτουν μία παράσταση.
Το Θέατρο Ντοκουμέντο στην Ελλάδα του Σήμερα
Στην Ελλάδα η τελευταία δεκαετία ανέδειξε συγχρόνως με τα οικονομικά, έντονα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα.
Η ανεργία, η έλλειψη παιδείας, η ανασφάλεια, το αίσθημα της υποδούλωσης, το προσφυγικό, η απαξίωση των πολιτικών και της πολιτικής, οδήγησαν σε μια τεράστια κρίση αξιών, σε μια οδυνηρή κρίση ταυτότητας.
Η τηλεόραση και τα Μέσα κοινωνικής δικτύωσης αγνοούν συχνά την πραγματικότητα, ή την παραποιούν με τον χειρότερο τρόπο.Αυτήν την πραγματικότητα που ιδιαίτερα στις μέρες μας χρειάζεται να κοιτάξουμε κατάματα, για να διαπραγματευτούμε, να εντοπίσουμε, να αναλύσουμε ό,τι μας εμποδίζει να προχωρήσουμε μπροστά.
Στον αντίποδα η Τέχνη θέλει να φωτίσει το Πραγματικό. Στην Ελλάδα το Θέατρο Ντοκουμέντο έχει κάνει μια δυναμική επανεμφάνιση με ερασιτεχνικές ή επαγγελματικές ομάδες να στρέφονται προς αυτό, αναζητώντας μια άμεση επαφή της τέχνης με την πραγματικότητα.
Την τελευταία δεκαετία επισκέφτηκαν τη χώρα μας οι RiminiProtokoll και ο MiloRau επιδρώντας στους Έλληνες καλλιτέχνες.
Αναφέρω ενδεικτικά κάποιες παραστάσεις:Σε μια κόλλα χαρτί του Στάθη Μαυρόπουλου το 2011. Το Μανιφέστο 2083 σε σκηνοθεσία της Μαρίλλης Μαστραντώνη το 2013. Το 2014 το Έ-φυγα της Γιολάντας Μαρκοπούλου καθώς και η ιστορία της αυτοθυσίας των Βασίλη Μαυρογεωργίου, Μαρίας Φιλίνη και Κατερίνας Παπαγεώργη. Το 2015 η Έξοδος σε σκηνοθεσία της Ρουμπίνης Μοσχοχωρίτη.
Τέλος θα ήθελα να αναφερθώ στην Ελένη Ευθυμίου και στην συνεργασία της με την ομάδα “Εν Δυνάμει”, μια ομάδα μικτή από ανθρώπους με ή χωρίς αναπηρία, με την οποία δημιουργεί ένα ξεχωριστό θέατρο ντοκουμέντο. Η ομάδα βασίζεται και σε μαρτυρίες εντός και εκτός της ομάδας αλλά και στην επινόηση κειμένων, ξεφεύγοντας από την νόρμα του θεάτρου ντοκουμέντο, εκφράζοντας τις σκέψεις και την Αλήθεια των συντελεστών της.
Το θέατρο ντοκουμέντο ωθεί τον άνθρωπο να συμμετέχει στην ζωή και να μην παραμένει απλώς θεατής της. Για αυτό τον λόγο έχει την τάση να εμφανίζεται σε εποχές κοινωνικοπολιτικών αναταραχών, όπως αυτή που διανύουμε και σήμερα. Σε οποιαδήποτε μορφή του δεν έχει σκοπό του την προπαγάνδα. Παρότι είναι πολιτικό θέατρο, δεν είναι στρατευμένο. Θέλει να φωτίσει με το φως της Τέχνης του την πραγματικότητα των ανθρώπων, αυτήν που βιώνουν, που τους ταλανίζει και να δώσει στον θεατή ερεθίσματα για ευρύτερη σκέψη και ενσυναίσθηση, παρακινώντας τον ενδεχομένως να συμμετέχει ενεργά σε αποφάσεις που λαμβάνονται για αυτόν χωρίς αυτόν.
Μαρία Παπαθεοδώρου
