Καθώς τελειώνει το επετειακό διακοσιοστό έτος από το ξεκίνημα της Επανάστασης του 1821, μάζεψα σε ενιαία ανάρτηση διάφορα μικρά κείμενα που δημοσίευα αραιά και πού κατά τη διάρκεια του έτους. Οι ιστορίες αυτές δεν εστιάζουν τόσο στα κορυφαία γεγονότα και στους προβεβλημένους πρωταγωνιστές του Αγώνα. Κατά κανόνα αναφέρονται σε λιγότερο γνωστές περιπτώσεις. Καθώς, ως σύνολο συνυφαίνουν τον καμβά του κορυφαίου γεγονότος της Εθνεγερσίας, θεώρησα καλό να υπάρξει μια συγκεντρωτική δημοσίευση.
Θ. Μπελίτσος, Νοέμβριος 2021.
Ι. Οι Δάσκαλοι του Γένους
Η επανάσταση του 1821 αποτελεί το σημαντικότερο γεγονός της νεότερης ελληνικής ιστορίας. Η απόσταση των δύο αιώνων από τότε, συχνά μας οδηγεί σε μια αθέλητη υποβάθμιση της σημασίας της. Όμως, αν δεν υπήρχε το ’21 δεν θα υπήρχε ο Ελληνισμός όπως τον γνωρίζουμε σήμερα.
Τι οδήγησε τους Έλληνες να ξεσηκωθούν τότε;
Γιατί το ’21 τα κατάφεραν, ενώ δεκάδες φορές πρωτύτερα είχαν αποτύχει;
Μερικά από αυτά τα ερωτήματα θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε στο κείμενο που ακολουθεί. Κυρίως να τονίσουμε κάτι που συχνά το παραγνωρίζουμε, τη συμβολή της παιδείας και των φωτισμένων διδασκάλων στην επιτυχημένη προετοιμασία, οργάνωση και τελικά επικράτηση των Ελλήνων επαναστατών.
Συνηθισμένοι να δίνουμε μεγαλύτερη βαρύτητα στις ηρωικές προσωπικότητες και στις νικηφόρες μάχες, ξεχνάμε πως προηγήθηκε μια μακροχρόνια προσπάθεια διαφωτισμού, διατήρησης και αφύπνισης της κοιμισμένης ελληνικής συνείδησης, την οποία κατέβαλαν δεκάδες δάσκαλοι σε όλο τον ελληνικό χώρο.
«Ρήγας, Αδαμάντιος Κοραής, πατρο-Κοσμάς, Άνθιμος Γαζής, Θεόφιλος Καΐρης, Βενιαμίν Λέσβιος, Κωνσταντίνος Κούμας, Ευγένιος Βούλγαρης, Νεόφυτος Δούκας, Χριστόφορος Περραιβός, Αθανάσιος Χριστόπουλος, Αθανάσιος Ψαλίδας», είναι κάποια από τα φωτισμένα μυαλά που καθοδήγησαν το έθνος και το προετοίμασαν για την εθνεγερσία.
Εδώ περιορίζομαι στην παράθεση κάποιων ονομάτων με τις φωτογραφίες τους, καθώς για την συμβολή της παιδείας στον ξεσηκωμό έχω αναφερθεί αναλυτικά, τεκμηριωμένα και με λεπτομέρειες στο παλιότερο άρθρο: «Το Εικοσιένα: Η συμβολή της παιδείας στον ξεσηκωμό. Ταγεγονότα της Επανάστασης».
*Θ.Μ. 23/3/2019 (βλ. εδώ).
Πρώτη δημοσίευση: εφ. Λήμνος 620/24.2.2010 ως 624/24.3.2010.
ΙΙ. Το «Εφοδιαστικόν Ιερέως» του Λήμνιου Φιλικού Δημητρίου Νικ. Κομνηνού
Στα μέλη της Φιλικής Εταιρείας δίνονταν ταυτότητες (κάρτες) με τα σύμβολα των Φιλικών και με κρυπτογραφημένα τα στοιχεία του κατόχου. Αυτές οι κάρτες δεν ήταν πανομοιότυπες αλλά είχαν παραπλήσια μορφή, όπως το συγκεκριμένο «Εφοδιαστικόν Ιερέως» που ανήκε στον Δημήτριο Κομνηνό από τη Λήμνο και βρίσκεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο. Στο πάνω μέρος υπήρχαν δυο λάβαρα σε κοντάρια τοποθετημένα σταυρωτά, στα οποία αναγράφονταν: «ΗΕΑ ΗΘΣ», δηλαδή σε συντομογραφία το σύνθημα της Εταιρείας «Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Η ΘΑΝΑΤΟΣ». Ανάμεσά τους ένας σταυρός στεφανωμένος με κλαδιά δάφνης και ο ιερός δεσμός, το σύμβολο της ενότητας των Φιλικών: 16 στήλες (ράβδοι) δεμένες σταυρωτά με δυο ταινίες. Από κάτω, γραμμένη στο μυστικό κρυπτογραφικό αλφάβητο της Εταιρείας, ήταν η ταυτότητα του κατόχου. Η συγκεκριμένη αναφέρει:
«Εις το όνομα της μελλούσης σωτηρίας. Καθιερώνω Ιερέα Φιλικόν και αφιερώνω εις την υπεράσπισιν των Μεγάλων Ιερέων των Ελευσινίων τον συμπολίτην Δημήτριον Νικολάου Κομνηνόν, εκ πατρίδος νήσου Λήμνου, επαγγέλματος εμπορικού, ετών τριάκοντα, ως θερμόν υπερασπιστήν της ευδαιμονίας της πατρίδος κατηχηθέντα και ορκωθέντα παρ’ εμού Ρ... Κ...
Εν Γαλαζίω 2 Δεκεμβρίου εις τους 20 των Φιλικών.»
Από το «Εφοδιαστικόν» προκύπτει πως ο Δημήτριος Κομνηνός μυήθηκε στις 2.12.1820, στο Γαλάτσι της Βλαχίας, ως «Ιερεύς Φιλικός», δηλαδή στον τρίτο από τους τέσσερις βαθμούς της Εταιρείας. Οι Ιερείς γνώριζαν πολλά μυστικά και μάθαιναν τους σκοπούς της, σε αντίθεση με τους κατώτερους βαθμούς των Αδελφοποιτών και των Συστημένων. Πάνω από τους Ιερείς υπήρχαν μόνον οι Ποιμένες. Οι Ιερείς είχαν το δικαίωμα να προσηλυτίζουν νέα μέλη και να τους απονέμουν βαθμούς. Γι’ αυτό σε αυτό το βαθμό μυούνταν άτομα αξιόπιστα, αξιοσέβαστα και με κοινωνική και οικονομική επιρροή, ώστε να μπορούν να προσελκύουν νέα μέλη. Φαίνεται λοιπόν πως ο Δημήτριος Κομνηνός διέθετε τα παραπάνω προσόντα.
Στο Γαλάτσι υπήρχε ένας ζωτικός πυρήνας της Φιλικής Εταιρείας ο οποίος καλυπτόταν κάτω από το μανδύα της εφορείας «Αρχίδαμος». Δεν είναι τυχαίο ότι από εκεί ξεκίνησε η επανάσταση στις παραδουνάβιες ηγεμονίες στις 21/22 Φεβρουαρίου 1821 (5/6 Μαρτίου με το νέο ημερολόγιο) κι εκεί κατέφυγαν, όταν καταπνίγηκε η εκεί εξέγερση, ανάμεσά τους και δυο Λημνιοί από τη Βλαχία, οι οποίοι στις αρχές του 1823 έφτασαν ρακένδυτοι και πεινασμένοι στη Γενεύη προσπαθώντας να επιστρέψουν στη Λήμνο. Ήταν ο Κωστάντης Δημητρίου και ο Γιάννης Παλαιολόγου.
Στο Γαλάτσι ζούσαν πολλοί Λημνιοί εμπορευόμενοι στις αρχές του 19ου αιώνα. Οι περισσότεροι, αν και τα ονόματά τους δεν διασώθηκαν, πρέπει να είχαν γίνει μέλη της Φιλικής Εταιρείας, αφού είναι γνωστό ότι κανείς σημαντικός Έλληνας της περιοχής δεν παραλήφθηκε από τους αποστόλους των Φιλικών. Ο Τάσος Καψιδέλης αναφέρει δύο ακόμα Λημνιούς Φιλικούς που κατοικούσαν στο Γαλάτσι, τον έμπορο Παντελή Γ. Στρωτόπουλο, που μυήθηκε το 1821 και πρόσφερε 200 ρούβλια για τον αγώνα και τον Κωνσταντίνο Γ. (Γεωργιάδη) Λήμνιο, ο οποίος αργότερα διετέλεσε Γραμματεύς Διοικήσεως επί Καποδίστρια.
Τι απέγινε ο Δημ. Κομνηνός δεν είναι ξεκάθαρο. Μόνο υποθέσεις μπορεί να γίνουν. Πιθανότατα ταυτίζεται με τον επιφανή πολίτη του νησιού Δημήτριο Κομνηνού, ο οποίος μεταξύ 1834-1844 υπογράφει σε καταγραφές της περιουσίας του κοινοτικού κτήματος «Μητρόπολις» και το 1850 δώρισε στην Αλληλοδιδακτική Σχολή Κάστρου το 1/6 της γολέτας του. Αν πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο, τότε θα ήταν στην ηλικία των 60 ετών. Εγγόνια του Δημ. Κομνηνού ήταν η Ελπίδα Αθ. Κομνηνού, σύζ. του βουλευτή Βασιλείου Κάνδη, και ο μητροπολίτης Βοδενών (1899-1903) Νικόδημος.
[Από: Θ. Μπελίτσος, "Λημνιακά 2012", σελ. 57-59 και Θ. Μπελίτσος, «Λήμνιοι Αγωνιστές του Εικοσιένα», ‘Academia.edu’, Ιανουάριος 2021, σελ. 9].
*Θ.Μ. 2/12/2021.
ΙΙΙ. Η «τρέβα» των Μανιατών καπετάνιων στις Κιτριές (1.10.1819)
Οι Κιτριές το 1805, σε ένα ρομαντικό σκίτσο του Άγγλου περιηγητή William Gell. Δεσπόζει ο πύργος του Τζανετάκη Κουτούφαρη, κτίσμα του 1772, έδρα του μπέη της Μάνης. Εδώ το 1819 οι καπετάνιοι της Μάνης συμφώνησαν ανακωχή από κάθε έχθρητα και το Μάρτιο του 1821 επέλεξαν τον Πετρόμπεη ως αρχηγό των «σπαρτιατικών δυνάμεων» που ξεκίνησαν κι ελευθέρωσαν την Καλαμάτα στις 23 Μαρτίου 1821.
Οι Κιτριές, μικρό ψαροχώρι του Μεσσηνιακού, ήταν η έδρα του Μπέη της Μάνης ως το 1821. Στα σχέδια του 1804 του Άγγλου William Gell, δεσπόζει ο πύργος του Τζανετάκη Κουτούφαρη, κτίσμα του 1772. Το 1777, όταν ο Τζανετάκης έγινε Μανιάτμπεης, καθιέρωσε τον πύργο του ως έδρα και τις Κιτριές ως άτυπη πρωτεύουσα της Μάνης. Στον, ερειπωμένο σήμερα, αυτό πύργο που ως το 1821 αποτέλεσε την κατοικία του εκάστοτε Μπέη της Μάνης, διαδραματίστηκαν ορισμένα καθοριστικά σχετικά με τον Αγώνα γεγονότα.
Εδώ την 1η Οκτωβρίου 1819, έπειτα από ενέργειες του απεσταλμένου της Φιλικής Εταιρείας Χριστόφορου Περραιβού, υπέγραψαν την ιστορική «Συμφωνία των Κιτριών» [την ‘τρέβα’ κατά τα μανιάτικα ήθη - καταλανικό ‘treva’: ανακωχή], οι αρχηγοί των τριών μεγάλων γενιών της Μάνης, Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης της Μέσα Μάνης, Αντώνμπεης Γρηγοράκης του Γυθείου και Παναγιώτης Τρουπάκης της Καρδαμύλης, με την οποία υποσχέθηκαν μεταξύ τους ειρήνη και συνεργασία εν όψει της σχεδιαζόμενης Επανάστασης:
«Ημείς αι τρεις γενεαί, δηλαδή Μαυρομιχάληδες, Γρηγοριάνοι και Τρουπάκηδες, ως δυνατώτεραι και αξιώτεραι από τας άλλας γενεάς της πατρίδος μας Σπάρτης, υποσχόμεθα με την δύναμιν των ρηθέντων φοβερών όρκων... να βασιλεύη εις το εξής εις τα σώματά μας, μία ψυχή, μία σύμπνοια, μία θέλησις... δια την κοινήν της πατρίδος μας ωφέλειαν… Κυτριαίς α΄ Οκτωβρίου 1819».
Στις 17 Μαρτίου 1821 ο Πετρόμπεης ξεκίνησε από την Αρεόπολη με τους μεσαμανιάτες καπετάνιους για τις Κιτριές, όπου συστάθηκε το πρώτο μεγάλο στρατόπεδο του αγώνα. Με απόφαση των συγκεντρωθέντων οπλαρχηγών ανέλαβε αρχηγός των «σπαρτιατικών δυνάμεων» και ξεκίνησαν για την απελευθέρωση της Καλαμάτας, στις 22-23 Μαρτίου 1821: «…με αναπεπταμένας σημαίας, φερούσας τας εικόνας του Λυκούργου και Λεωνίδου…».
*Θ.Μ. 17/3/2021.
Οι Κιτριές το 1805 σε ένα πιο ρεαλιστικό σχέδιο του Άγγλου αρχαιολόγου William Gell. Δεσπόζει ο πύργος του Τζανετάκη Κουτούφαρη, κτίσμα του 1772, έδρα του μπέη της Μάνης.
Η είσοδος του ερειπωμένου σήμερα πύργου του μπέη της Μάνης. Οι Κιτριές ήταν έδρα του Μανιάτ-μπέη από το 1777 ως το 1821.
Οι Κιτριές σε παλιότερη γκραβούρα. Λόγω της σημασίας τους το 1835 αποτέλεσαν έδρα ομώνυμου Δήμου, ο οποίος το 1840 εντάχθηκε στον ευρύτερο Δήμο Αβίας. Από το 2011 ανήκουν στο Δήμο Δυτικής Μάνης.
ΙV. Το πέρασμα του Προύθου (22.2.1821)
Στις 22.2.1821 ξεκινούσε η τολμηρή περιπέτεια που δημιούργησε τη σημερινή Ελλάδα. Το ξεκίνημα δεν έγινε ούτε στη Μάνη ούτε στα Καλάβρυτα, που ερίζουν κατά καιρούς πού έπεσε το πρώτο βόλι. Το ξεκίνημα έγινε πολύ μακριά, στη Μολδαβία, όταν ο αρχηγός της Φιλικής Εταιρείας Αλέξανδρος Υψηλάντης με μια φούχτα πατριώτες πέρασε τον ποταμό Προύθο, δηλαδή τα τότε σύνορα Ρωσίας - Μολδοβλαχίας, σήκωσε το μαυροκόκκινο λάβαρο του αγώνα στο Ιάσιο και δημοσίευσε την προκήρυξη της Επανάστασης «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος».
Το μαυροκόκκινο λάβαρο του Αλέξανδρου Υψηλάντη μπορεί να θεωρηθεί ως η πρώτη ελληνική σημαία. Ήταν δημιούργημα του αδερφού του Νικόλαου Υψηλάντη (και διοικητή του Ιερού Λόχου) και είχε σχεδιαστεί με βάση τις γενικές ιδέες των Φιλικών. Το λευκό συμβόλιζε την αθωότητα του αγώνα, το κόκκινο την προσδοκία για την ανάσταση της πατρίδας και το μαύρο την απόφαση να αγωνιστούν έως θανάτου καθώς το βασικό σύνθημα της Φιλικής Εταιρείας ήταν «Ελευθερία ή Θάνατος». Η σημαία είχε δυο εμβλήματα, στην μία πλευρά τον μυθικό φοίνικα που ξαναγεννιέται από τις στάχτες του και στην άλλη τον ισόκερο ελληνικό σταυρό μέσα σε ένα στεφάνι δάφνης και το σύνθημα ΤΟΥΤΩ ΝΙΚΑ.
Ο ηγεμόνας Μιχαήλ Σούτσος, οι οπλαρχηγοί Γεωργάκης Ολύμπιος, Ιωάννης Φαρμάκης, Χριστόφορος Περραιβός κι ο Ρουμάνος Τούντορ Βλαντιμιρέσκου έθεσαν τα στρατεύματά τους στη διάθεσή του. Μαζί τους κι ο Ιερός Λόχος των Ελλήνων σπουδαστών. Το κίνημα κερδίζει έδαφος κι απλώνεται, ώσπου έρχονται άσχημα νέα, η Ρωσία αποκηρύσσει, η Αυστρία το ίδιο κι ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ αφορίζει τους επαναστάτες. Ο Βλαντιμιρέσκου υπαναχωρεί, οι Οθωμανοί επιτίθενται κι έρχεται η μεγάλη ήττα στο Δραγατσάνι, τον Ιούνιο του ’21 που σημαίνει το τέλος.
Ο Αλέξ. Υψηλάντης φυλακίζεται στη Βιέννη, όπου θα πεθάνει το 1828 από τις κακουχίες, ενώ είχε αρχίσει να αχνοφέγγει η λευτεριά. Ο Γ. Ολύμπιος κι ο Ι. Φαρμάκης παλεύουν ως το Σεπτέμβρη, κλείνονται στη μονή Σέκου, ο πρώτος ανατινάζεται για να μη συλληφθεί ενώ ο δεύτερος συλλαμβάνεται κι αποκεφαλίζεται. Αλλά η θυσία τους δεν ήταν μάταιη, μιας κι ο αγώνας τους έδωσε χρόνο ώστε να οργανωθεί καλύτερα και να εδραιωθεί η β΄ φάση της Επανάστασης που ξεκίνησε από το Μάρτη στην Πελοπόννησο, στη Ρούμελη και στα νησιά.
Το Μνημείο των πεσόντων Ιερολοχιτών στο Δραγατσάνι στήθηκε στο κοιμητήριο της πόλης το 1884, με πρωτοβουλία των συντακτών της Ελληνικής εφημερίδας «Σύλλογοι - Οικονομολογική, φιλολογική και εμπορική Εφημερίς» του Βουκουρεστίου. Είναι έργο των Τήνιων καλλιτεχνών Χαλεπά και Λαμπαδίτη, είναι φτιαγμένο από πεντελικό μάρμαρο κι έχει συνολικό ύψος επτά μέτρα. Στην κορυφή φέρει ανάγλυφο το σταυρό επί της ημισελήνου, έναν κοινό συμβολισμό της εποχής για τη νίκη των Χριστιανών επί των Οθωμανών και κάτω το σήμα των Ιερολοχιτών. Στη βάση, μέσα σε δάφνινο στεφάνι, αναγράφεται με χρυσά γράμματα το αρχαιοπρεπές επίγραμμα:
*Θ.Μ. 22/2/2021.
V. Ypsilanti, Michigan
1825. Εξέχοντες πολίτες συζητούν ποιο όνομα να δώσουν στο χωριό που είχε χτιστεί στις όχθες του ποταμού Χιούρον του Μίσιγκαν, κοντά στη γέφυρα που συνέδεε σιδηροδρομικά το Σικάγο με το Ντιτρόιτ. Ο γενικός δικαστής της πολιτείας και ιδρυτής του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν Αύγουστος Γούντγουορντ διαβάζει σε μια εφημερίδα για τον ηρωισμό του Δημητρίου Υψηλάντη, ο οποίος με ελάχιστους άνδρες είχε καταφέρει να αναχαιτίσει πολλαπλάσιους Τούρκους στο Άργος. Ενθουσιασμένοι όλοι αναφωνούν: “Ypsilanti”. Ένα μικρό δείγμα της απήχησης που είχε ο ελληνικός αγώνας στη νεαρή τότε αμερικανική δημοκρατία.
1928. Το Ypsilanti ευημερεί ως βιομηχανικό κέντρο κατασκευής αυτοκινήτων, κλείνει έναν αιώνα ζωής και οι AHEPA προσφέρουν στην πόλη την μαρμάρινη προτομή του Δημητρίου Υψηλάντη, έργο του γλύπτη Χριστόφορου Νάτσιου (συζύγου της θυγατέρας του Γρ. Ξενόπουλου). Το “Bust of Demetrius” τοποθετείται σε μια στήλη ύψους 20 ποδών μπροστά στην εμβληματική δεξαμενή νερού της πόλης ως χαρακτηριστικό τοπόσημο. Ο επισκέπτης διαβάζει:
*Θ.Μ. 20/2/2021.
VΙ. Ενστάσεις για ένα μνημείο
Έλεγα να μην γκρινιάξω, μέρες που είναι, αλλά μερικά πράγματα δεν στέκουν. Στήθηκε, στις 17 Μαρτίου 2021, στην Αρεόπολη ένα ανάγλυφο μνημείο, ως σύμβολο της απόφασης των Μανιατών να ξεκινήσουν τη μέρα αυτή, το 1821, τον αγώνα για την ελευθερία. Ένα μνημείο, το οποίο κλήθηκε να αποκαλύψει η κ. Πρόεδρος της Δημοκρατίας. Ένα μνημείο που θα υπενθυμίζει στον επισκέπτη αλλά και στο μαθητή που θα περνά καθημερινά από εκεί το σημαντικό αυτό ιστορικό γεγονός.
Όμως, σαν είδα το μνημείο, αναρωτήθηκα τι συνειρμούς θα κάνει και τι θα αποκομίζει ο περαστικός, αντικρίζοντας τους Μανιάτες καπετάνιους να ορκίζονται σε ένα λάβαρο που κρατά ο Πετρόμπεης, παρουσία ενός ιερωμένου, σε συνδυασμό με τον αρχαιοπρεπή όρκο που είναι σκαλισμένος στη βάση του μνημείου:
Πρόκειται για παραλλαγή του όρκου των Αθηναίων εφήβων, όπως τον παραθέτει ο Αθηναίος ρήτορας Λυκούργος (390-324 π.Χ.) στο λόγο του «Κατά Λεωκράτους», με τον οποίο κατηγόρησε τον Λεωκράτη για προδοσία, όταν έφυγε από την Αθήνα τις κρίσιμες στιγμές μετά την ήττα στη Χαιρώνεια το 338 π.Χ. Τον παραθέτω για αντιπαραβολή (από το ‘www.greek-language.gr’):
«Ουκ αισχυνώ τα ιερά όπλα, ουδέ λείψω τον παραστάτην όπου αν στοιχήσω· αμυνώ δε και υπέρ ιερών και οσίων και ουκ ελάττω παραδώσω την πατρίδα…».
Που σημαίνει:
«Δεν θα ντροπιάσω τα ιερά όπλα, ούτε θα εγκαταλείψω τον συμπολεμιστή μου, με οποίον κι αν τύχει να συνταχθώ· θα αμυνθώ δε για τα ιερά και τα όσια και δεν θα παραδώσω μικρότερη την πατρίδα…».
Η σκέψη για την ανέγερση ενός μνημείου καλή, όμως η εφαρμογή εγείρει ερωτηματικά. Εξηγούμαι:
Πρώτη ένσταση. Τι σχέση έχει ο όρκος των αρχαίων Αθηναίων εφήβων με την απόφαση των Μανιατών να λάβουν τα όπλα κατά των τύραννων το 1821; Χάθηκε ένας όρκος συμβατός με την εποχή του 1821; Γιατί πρέπει να διαιωνίζεται ο αρχαιο-ελληνο-χριστιανικός αχταρμάς; Ή μήπως αυτός είναι ο στόχος;
Δεύτερη ένσταση. Ο όρκος στο μνημείο είναι παραλλαγμένος. Ξεκινά ως εξής: «Ορκίζομαι ίνα αμύνω την πατρίδα και μόνος και μετά πάντων και ιερά και πάτρια να τιμήσω». Αν αναζητήσει κανείς την φράση αυτή στο Google, οδηγείται απευθείας σε ακροδεξιές ιστοσελίδες, οι οποίες και την έχουν επινοήσει. Κι ως συνήθως η αρχαιοπρεπής διατύπωση μετατρέπει τη φράση σε αρλούμπα: «ορκίζομαι ίνα αμύνω την πατρίδα», δηλ. «ορκίζομαι να αποκρούω την πατρίδα!!!!». Ας έβαζαν πλήρη τον αρχαίο όρκο, ώστε να μην οδηγούμαστε σε συνειρμούς, ότι κάποιοι προσπαθούν να περάσουν μηνύματα, τα οποία τελικά προσβάλλουν την ίδια την επέτειο. Αφήνω την μιξοβάρβαρη καθαρεύουσα του συντάκτη: είτε θα πεις «αμυνώ υπέρ πατρίδος» είτε «ορκίζομαι να υπερασπιστώ την πατρίδα». Ψιλά γράμματα…
Τρίτη ένσταση. Το λάβαρο που κρατά ο Πετρόμπεης, το οποίο παρουσιάζεται ως το μανιάτικο λάβαρο του Αγώνα, δεν προκύπτει από πουθενά πως το είχαν οι Μανιάτες το ’21. Ο συγκεκριμένος τύπος: σταυρός σε λευκό πανί, αποτέλεσε όντως το λάβαρο πολλών αγωνιστών αλλά δεν αναφέρεται ως σημαία των Μανιατών. Η μόνη γραπτή πληροφορία που έχουμε είναι μεταγενέστερη, του 1831, και αναφέρει πως τα μανιάτικα λάβαρα είχαν κεντημένες τις μορφές του Λυκούργου και του Λεωνίδα.
Συγκεκριμένα ο ταγματάρχης Ιωάννης Σπ. Μπαϊρακτάρης, σε αναφορά του της 13ης Μαρτίου 1831 σχετικά με μια μανιάτικη διαμαρτυρία, έγραψε ότι ο Ηλίας Κατσάκος βάδισε κατά του Γυθείου: «…με αναπεπταμένας σημαίας, φερούσας τας εικόνας του Λυκούργου και Λεωνίδου…». Και ο Ηλίας Σαλαφατίνος επιβεβαιώνει στις 22/3/1831, απαντώντας στην κατηγορία ότι βαστούσαν ξένες σημαίες: «…βλέπομεν κάποιον Κανάρην να αρχίση τον πυροβολισμόν των κανονίων εναντίον μας, προφασίζοντας όμως ότι είδε ξένας σημαίας και δεν στοχάζεται ότι αύται αι σημαίαι επρωτοσήκωσαν την επανάστασιν, και ώστε πολεμούμεν με τον Σουλτάνον αυτάς είχομεν» (Σταύρου Γ. Καπετανάκη, «Οι Μανιάτες στην Επανάσταση του 1821», Εταιρεία Λακωνικών Σπουδών, Αθήναι 2015, σ. 61 και σημ. 158).
Από εικαστικής πλευράς υπάρχει ο πίνακας του Peter von Hess (1792-1871) «Ο Μαυρομιχάλης επανιστά την Μεσσηνίαν» που βρίσκεται στην πινακοθήκη του Μονάχου, ο οποίος απεικονίζει τον Πετρόμπεη φέροντα λευκό λάβαρο με κόκκινο σταυρό. Ο Γερμανός ζωγράφος απεικόνιζε στιγμιότυπα του αγώνα κατά παραγγελία του Βαυαρού μονάρχη, και επομένως η εικόνα έχει μια αυθεντικότητα.
Τέταρτη ένσταση. Στην υποτιθέμενη σημαία των Μανιατών έχει γραφτεί το σύνθημα: «Νίκη ή Θάνατος», διότι λέει οι Μανιάτες δεν ήταν σκλάβοι και δεν είχαν ανάγκη να γράψουν «Ελευθερία ή Θάνατος». Πέρα από τον παραλογισμό, αφού δεν ήταν σκλάβοι γιατί πήραν τα όπλα άραγε, το «Ελευθερία ή Θάνατος» ήταν το καθολικό σύνθημα της Φιλικής Εταιρείας που ξεσήκωσε όλους τους Ρωμιούς. Αν υπήρχε κάποιο σύνθημα στο λάβαρο, μόνο αυτό θα υπήρχε είτε πλήρες είτε στη συντομογραφία που είχε καθιερώσει η Φιλική Εταιρεία: ΗΕΑ ΗΘΣ.
Όμως, τίποτα από αυτά δεν ισχύει, διότι απλούστατα το συγκεκριμένο λάβαρο δεν υπήρξε ποτέ. Επινοήθηκε πριν από 25-30 χρόνια περίπου, στις αρχές της δεκ. ’90, από κάποιους κύκλους, ρομαντικούς, για να μην πω τίποτε άλλο. Θυμάμαι τον αείμνηστο Δικαίο Βαγιακάκο, πρόεδρο της Εταιρείας Λακωνικών Σπουδών, να έχει σοβαρές αντιρρήσεις για την προβολή και προώθηση του συγκεκριμένου τύπου ως σημαίας των Μανιατών του ’21. Αλλά πες, πες, από διάφορους ημιμαθείς κατέληξε να πιστεύουν όλοι ότι είναι και αυθεντικό, τόσο το λάβαρο, όσο και το σύνθημα!
Τουλάχιστον στο μνημείο, ας έμπαινε το λάβαρο με το σταυρό, χωρίς το ψευτο-σύνθημα. Πολλοί αγωνιστές χρησιμοποίησαν παρόμοια λάβαρα, οπότε δεν θα ήταν άστοχο. Γιατί έπρεπε να βάλουν και το σύνθημα στο μνημείο; Γιατί να διαιωνίζεται αυτή η απάτη; Δεν τολμώ να πιστέψω πως οι εμπνευστές του «Νίκη ή Θάνατος» έχουν μεταφράσει το μιλιταριστικό-ναζιστικό σύνθημα «Sieg oder Tod», το οποίο ενστερνίζεται και η εγκληματική οργάνωση Χρυσή Αυγή, όσο κι αν η σκέψη πάει συνεχώς προς τα εκεί, γιατί τότε η προσβολή στη μνήμη των αγωνιστών του ’21 είναι τεράστια!
*Θ.Μ. 18/3/2021 (βλ. εδώ)
VII. Ο ναός των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στις Κιτριές
Mονοκάμαρη ξυλόστεγη εκκλησία, κτίσμα του 18ου αιώνα. Εδώ έγινε η τελευταία δοξολογία πριν ξεκινήσουν οι Μανιάτες να ελευθερώσουν την Καλαμάτα στις 23 Μάρτιου 1821, υψώνοντας το λάβαρο της Επανάστασης. Βρισκόταν δίπλα ακριβώς στον ερειπωμένο σήμερα πύργο του Μπέη της Μάνης, όπως απεικονίζεται σε γκραβούρα του 1805.
Κειμήλια που σώζονται στο ναό από την ηρωική εκείνη εποχή είναι μεταξύ άλλων: η παλιά καμπάνα της λευτεριάς με τη σφραγίδα του κατασκευαστή «Terzo Rafanelli in Pistoia», κάποια κακότεχνα λιθανάγλυφα και μαρτυρίες σε παλιές εικόνες, όπως: αφιέρωση του πρώτου μπέη της Μάνης (1776-1779) καπετάν Τζανετάκη Κουτούφαρη σε εικόνα του 18ου αιώνα και αφιέρωση του αγωνιστή του ’21 Ιωάννη-Κατσή Μαυρομιχάλη, αδελφού του Πετρόμπεη σε εικόνα του 1838.
*Θ.Μ. 21/5/2021.
VIII. 23 Μαρτίου 1821: «Προειδοποίησις εις τας ευρωπαϊκάς αυλάς»
Ίσως η πιο σημαντική ημερομηνία του Αγώνα. Ελευθερώνεται η Καλαμάτα από Μανιάτες και Μεσσήνιους, συγκροτείται η Μεσσηνιακή Σύγκλητος και στέλνεται η «Προειδοποίησις εις τας ευρωπαϊκάς αυλάς», το πρώτο πολιτικό και διπλωματικό έγγραφο των επαναστατημένων Ελλήνων προς τις Μεγάλες Δυνάμεις. Ένα κείμενο συνταγμένο κατά πάσα πιθανότητα από λόγιους της Φιλικής Εταιρείας. Παραθέτω χωρίς λόγια το ντοκουμέντο, με το οποίο οι Έλληνες έστειλαν σε όλο τον κόσμο το μήνυμα πως ξεκίνησαν το μεγάλο αγώνα της Εθνεγερσίας.
Ο ανυπόφορος ζυγός της οθωμανικής τυραννίας εις το διάστημα ενός και επέκεινα αιώνος [εννοεί από το 1715 που έληξε η 30χρονη ενετική κατοχή της Πελοποννήσου], κατήντησεν εις μίαν ακμήν, ώστε να μην μείνη άλλο εις τους δυστυχείς Πελοποννησίους Γραικούς, ει μη μόνον πνοή και αυτή δια να ωθή κυρίως τους εγκαρδίους των αναστεναγμούς. Εις τοιαύτην όντες κατάστασιν στερημένοι από όλα τα δίκαιά μας, με μίαν γνώμην ομοφώνως απεφασίσαμεν να λάβωμεν τα άρματα, και να ορμήσωμεν κατά των τυράννων. Πάσα προς αλλήλους μας φατρία και διχόνοια, ως καρποί της τυραννίας απερρίθφησαν εις τον βυθόν της λήθης, και άπαντες πνέομεν πνοήν ελευθερίας.
Αι χείρες ημών αι δεδεμέναι μέχρι του νυν από τας σιδηράς αλύσσους της βαρβαρικής τυραννίας, ελύθησαν ήδη, και υψώθηκαν μεγαλοψύχως και έλαβον τα όπλα προς μηδενισμόν της βδελυράς τυραννίας. Οι πόδες ημών οι περιπατούντες εν νυκτί και ημέρα εις τας εναγκαρεύσεις τας ασπλάγχνους τρέχουν εις απόκτησιν των δικαιωμάτων μας. Η κεφαλή μας η κλίνουσα τον αυχένα υπό τον ζυγόν τον απετίναξε και άλλο δεν φρονεί, ει μη την ελευθερίαν. Η γλώσσα μας η αδυνατούσα εις το να προφέρη λόγον, εκτός των ανωφελών παρακλήσεων, προς εξιλέωσιν του βαρβάρου τυράννου, τώρα μεγαλοφώνως φωνάζει και κάμνει να αντηχή ο αήρ το γλυκύτατον όνομα της ελευθερίας.
Εν ενί λόγω απεφασίσαμεν, ή να ελευθερωθώμεν, ή να αποθάνωμεν.
Τούτου ένεκεν προσκαλούμεν επιπόνως την συνδρομήν και βοήθειαν όλων των εξευγενισμένων Ευρωπαϊκών γενών, ώστε να δυνηθώμεν να φθάσωμεν ταχύτερον εις τον ιερόν και δίκαιον σκοπόν μας και να λάβωμεν τα δίκαιά μας. Να αναστήσωμεν το τεταλαιπωρημένον ελληνικόν γένος μας. Δικαίω τω λόγω η μήτηρ μας Ελλάς, εκ της οποίας και υμείς εφωτίσθητε, απαιτεί ως εν τάχει την φιλάνθρωπον συνδρομήν σας, και ευέλπιδες, ότι θέλει αξιωθώμεν, και ημείς θέλομεν σας ομολογή άκραν υποχρέωσιν, και εν καιρώ θέλομεν δείξη πραγματικώς την υπέρ της συνδρομής σας ευγνωμοσύνην μας.
*Θ.Μ. 23/3/2021.
Αναπαράσταση της δοξολογίας της 23ης Μαρτίου στην Καλαμάτα, πίνακας του Ευάγγελου Δράκου (1913-1972), Καλαμάτα, Μπενάκειο Μουσείο.
Ο βυζαντινός ναός των Αγ. Αποστόλων όπως σωζόταν την δεκ. ’50 και όπως είναι σήμερα αναστηλωμένος μετά το σεισμό του 1986. Εδώ θεωρείται πως έγινε η πρώτη δοξολογία.
Άη Γιάννης Πρόδρομος. Κατά τον έγκριτο ιστορικό της Καλαμάτας Νίκο Ζερβή, η θέση που έγινε η πρώτη δοξολογία ήταν κοντά στον παραποτάμιο ναό του Άη Γιάννη Πρόδρομου, που τότε (σε προγενέστερη μορφή) ήταν ενοριακός ναός της πόλης. Όλοι οι παρόντες αγωνιστές που άφησαν γραπτές μαρτυρίες (Κολοκοτρώνης, Παπατσώνης, Φωτάκος, Φραντζής, Σπηλιάδης, Κουτσονίκας), όπως και έγκυροι ιστορικοί του Αγώνα (Φίνλεϋ, Σπ. Τρικούπης, Διον. Κόκκινος, Απ. Βακαλόπουλος κ.ά.) αναφέρουν πως «εψάλη δοξολογία παρά τον ποταμόν», δηλ. στις όχθες του Νέδοντα, χωρίς να αναφέρονται σε ναό.
Μαρμάρινη στήλη με γλυπτό μετάλλιο άγνωστης μορφής του Αγώνα που βρίσκεται στην πλατεία πίσω από τον Άγ. Ιωάννη, μεταξύ των οδών Αγ. Ιωάννη και Κυριακούλη. Φέρει την ένδειξη: Κ. ΓΕΩΡΓΑΚΑΣ ΓΛΥΠΤΗΣ που δηλώνει πως είναι έργο του γνωστού καλλιτέχνη Κώστα Γ. Γεωργακά (1904-91) από Σιδηρόκαστρο Μεσσηνίας.
Δύο εμβληματικά γλυπτά, στημένα σε κεντρικό σημείο στην είσοδο της παλιάς πόλης, το ένα απέναντι απ' το άλλο, εκατέρωθεν της γέφυρας του ποταμού Νέδοντα, κοσμούν το χώρο και τονίζουν εμβληματικά το ρόλο της Καλαμάτας ως πρώτης πόλης που ελευθερώθηκε στον αγώνα του '21. Και τα δύο είναι έργα του γνωστού Αθηναίου γλύπτη Νίκου Ι. Γεωργίου. Δωρήθηκαν στο Δήμο Καλαμάτας από την εικαστικό, καλαματιανής καταγωγής, κ. Ιολάνδη Παπαδοπούλου-Rolshausen, στην μνήμη του συζύγου της.
«Ελευθερία. Καλαμάτα, 23 Μαρτίου 1821»: δαφνοστεφής γυναικεία μορφή που υψώνει αναμμένο πυρσό. Έργο του 2013 από ορείχαλκο. Στη βάση έχει χαλκογραφία με στιγμιότυπα από την απελευθέρωση της πόλης και τη φράση «εν ενί λόγω όλοι απεφασίσαμεν ή να ελευθερωθώμεν ή να αποθάνωμεν», από την Προκήρυξη εις τας ευρωπαϊκάς αυλάς της Μεσσηνιακής Γερουσίας.
«Η Ελλάδα στεφανώνει τον Έλληνα αγωνιστή του 1821»: σύνθεση από πεντελικό μάρμαρο, έργο του 2016.
Θ.Μ. 15.9.2021
IΧ. Οι Μαντίνειες της Μάνης και ο εθνομάρτυρας Χρύσανθος Παγώνης
Όλοι οι τόποι έχουν να επιδείξουν ένα γεγονός ή ένα πρόσωπο που σχετίζεται με το ’21, μιας και κανείς δεν έλειψε από τον γενικό ξεσηκωμό. Το ίδιο κι ο τόπος μου, οι Μαντίνειες της Δυτικής Μάνης. Από το 1818 και εξής σημαίνοντα πρόσωπα της περιοχής είχαν μυηθεί στη Φιλική Εταιρεία, όπως ο καπετάν Γιωργάκης Καπετανάκης (1757-1821) κι άλλα μέλη της οικογένειάς του και ο Γεώργιος Παγώνης (1790-1867, αργότερα μητροπολίτης Αργολίδος Γεράσιμος), οι οποίοι εκλέχτηκαν στην Μεσσηνιακή Σύγκλητο στις 23/3/1821, υπέγραψαν την «Προειδοποίησι εις τας ευρωπαϊκάς αυλάς» ενώ ο δεύτερος φέρεται ως πιθανός συντάκτης της, μιας και ήταν γραμματέας του Πετρόμπεη.
Φιλικοί ήσαν επίσης ο Γαβριήλ Φραγκούλης (1780-1849, μετέπειτα μητροπολίτης Ζαρνάτας), ο Χρύσανθος Παγώνης, ο Σπύρος Παγώνης (1790-1860 περίπου) κ.ά. Αυτοί ξεσήκωσαν και τους υπόλοιπους. Δεκάδες άνδρες από την περιοχή μας πολέμησαν στον Αγώνα είτε ως καπετάνιοι (Καπετανάκηδες και Κουμουνδουράκηδες) είτε ως μικροί οπλαρχηγοί (Μιχάλης Νικητάκης, Στρατής Κεφαλέας, Δημήτριος Μανδραπήλιας, Γιαννάκης Μανέας, Σταύρος Μανέας, Ιωάννης Μάνος, Αναγνώστης Παπαβασιλείου, Κωνσταντίνος Κωνσταντινέας, Τζανέτος Μπελίτζος, Δημήτριος Γεωργουλέας, Χρίστος Γεωργουλέας, Γεωργάκης Δικαιάκης, Νικόλαος Κοκκινέας, Νικόλαος Κατσιβαρδέας κ.ά.) ή ως απλοί αγωνιστές υπό τις διαταγές άλλων. Κάποιοι έδωσαν τη ζωή τους, όπως ο Θανασούλης Ν. Καπετανάκης συμπολεμιστής του Παπαφλέσσα στο Μανιάκι, ο Δημήτριος Κωνσταντινέας κατά την άλωση της Τριπολιτσάς κι ο Παναγιώτης Δ. Καπετανάκης στις μάχες κατά του Δράμαλη.
Αρκετοί από τους προγόνους μας αγωνιστές είναι γνωστοί, διότι τιμήθηκαν αργότερα με μετάλλια ανδρείας. Τους έχει καταγράψει ο ιστορικός του χωριού μας Σταύρος Γ. Καπετανάκης στα βιβλία του. Είναι πάνω από 250 άτομα συνολικά. Αναφέρω ενδεικτικά τα επώνυμα:
Αβράμης, Γαλανέας, Γερασιμέας, Γεωργουλέας, Γιαννητυρέας, Γκούζος, Γονεάκης, Δακαρέας, Δικαιάκης, Δραγωνέας, Καλογερέας, Καπετανάκης, Καραβίτης, Καραμπίνης, Κατσιβαρδέας, Κλείδωνας, Κοζομπόλης, Κοκκινέας, Κολοκοτρίνης, Κολομπάκος, Κομπότης, Κοντουλέας, Κοτσωνέας, Κουκούτσης, Κουμανταρέας, Κουμουνδούρος, Κουμουτζέας, Κουτίβας, Κωστέας, Λεουτσέας, Λιακέας, Μανιατέας, Μανωλακέας, Μανωλέας, Μοιρέας, Μπακέας, Μπελίτζος, Μπρινέας, Νικολέας, Ξυπόλυτος, Παπαδέας, Πατσέας, Πετρέας, Πουλέας, Πουτανέας, Σαραντέας, Σασανάς, Σκιάς, Σπανέας, Σπεντζούρης, Σταυρέας, Στρογγυλέας, Φραγκούλης, Φελουκαντζής, Ψαρρέας κ.ά.
Κοίμηση της Θεοτόκου, ναός του 18ου αιώνα, στη Μεγάλη Μαντίνεια, γενέτειρα του εθνομάρτυρα Χρύσανθου Παγώνη και άλλων διακοσίων και πλέον αγωνιστών της Εθνεγερσίας.
Θα σταθώ στην ηρωική και συνάμα τραγική μορφή ενός εξ αυτών, του μητροπολίτη Χρύσανθου Παγώνη (1769-1821) που μαρτύρησε «εθελουσίως» στις φυλακές της Τρίπολης. Γεννήθηκε στη Μεγάλη Μαντίνεια Αβίας, φοίτησε στις σχολές Μελέ Αλαγονίας και Δημητσάνας και χειροτονήθηκε. Το 1801 εκλέχτηκε μητροπολίτης Μονεμβασίας και Καλαμάτας. Το 1806 είχε πρωταγωνιστικό ρόλο στις επαφές των Πελοποννησίων με τον Ναπολέοντα, με στόχο την αποτίναξη του ζυγού. Αν και μετείχε στις δράσεις των Φιλικών από το 1816, τυπικά μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία τον Μάιο 1819 κι έλαβε ανώτερη θέση ως μέλος της Γενικής Εφορείας Πελοποννήσου, μαζί με τον Παλαιών Πατρών Γερμανό και άλλους Μοραΐτες (Ζαΐμη, Νοταρά, Ρέντη κλπ). Είχε ενεργή συμμετοχή στην «τρέβα» (ειρήνευση και συνεργασία) των Μανιατών μεγαλο-καπετάνιων Μαυρομιχάλη, Γρηγοράκη και Τρουπάκη εν όψει του Αγώνα.
Όταν τον Φεβρουάριο του 1821 διέρρευσε το μυστικό της σχεδιαζόμενης εξέγερσης, ο Τούρκος πασάς της Τρίπολης κάλεσε τον Χρύσανθο κι άλλους επιφανείς του Μοριά να πάνε στην Τρίπολη ώστε να εγγυηθούν ότι δεν σχεδιάζουν τίποτε οι ραγιάδες. Ορισμένοι, κυρίως από την βόρεια Πελοπόννησο (Π. Πατρών Γερμανός, Ανδρέας Λόντος, Ασημάκης Φωτήλας κ.ά.), αγνόησαν την ολοφάνερη πρόσκληση/ομηρία, όχι όμως ο Χρύσανθος και κάποιοι άλλοι, είκοσι περίπου άτομα συνολικά. Αν και ήταν γνώστης των τουρκικών προθέσεων, παρουσιάστηκε στην Τρίπολη ώστε να καθησυχάσει τους Τούρκους και τέθηκε υπό περιορισμό.
Όταν ξέσπασε ο Αγώνας, οι όμηροι βασανίστηκαν, οι συνοδοί και οι υπηρέτες τους σφαγιάστηκαν και οι ίδιοι αλυσοδέθηκαν σε ένα μπουντρούμι, με ελάχιστο φαγητό και νερό. Στις 20 Σεπτεμβρίου 1821, λίγες μέρες πριν από την άλωση της πόλης από τους Έλληνες, ο Χρύσανθος απεβίωσε από «σιτοδείαν».
Στις 15 Αυγούστου 1994, οι συντοπίτες του τοποθέτησαν μια αναμνηστική πλάκα στο ναό της γενέτειράς του, στη Μεγάλη Μαντίνεια, εις αιώνιο μνημόσυνο της θυσίας του [βασική πηγή: η ομιλία που εκφώνησε στα αποκαλυπτήρια της επιγραφής η ιστορικός Σοφία Καπετανάκη, βλ. Θ. Μπελίτσου «Εν Αβία», σελ. 56-59].
*Θ.Μ. 24/3/2021.
Μεγάλη Μαντίνεια Αβίας. Το Καταφύγι, δυσπρόσιτη οχυρωμένη σπηλιά, τόπος καταφυγίου των κατοίκων στις περιπτώσεις επιδρομών. Η λιθοδομή είναι του 16ου-17ου αιώνα. Χρησιμοποιήθηκε το 1770, στα γεγονότα των Ορλοφικών αλλά και στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής το 1941-1944.
Χ. Η Αγία Δύναμη κι ο μαστρο-Παυλής ο μπαρουξής
Το μικρό εκκλησάκι της Αγ. Δύναμης, επί της οδού Μητροπόλεως 15 και Πεντέλης, στο πεζοδρόμιο κάτω από το παλιό (ως το 2007) κτίριο του Υπουργείου Παιδείας και νυν ξενοδοχείο, συνδέεται με μια αξιομνημόνευτη ιστορία της Επανάστασης του 1821. Στα χρόνια εκείνα, στο οικόπεδο αυτό υπήρχε ένα μετόχι που εκτός από το ναό περιλάμβανε κι άλλα κτίρια, τα οποία αργότερα κατεδαφίστηκαν, τα τελευταία την δεκ. του ’50 που χτίστηκε το κτίριο του υπουργείου. Το μετόχι ανήκε στη μονή Πεντέλης. Καθώς η συνοικία λεγόταν Ροδακιό, ήταν γνωστό ως «Μετόχι του Ροδακιού» ή ως «Παναγία Μ(π)εντελίτισσα» και εόρταζε στο Γενέθλιο της Θεοτόκου (8 Σεπτεμβρίου). Στο ναό, που αναστηλώθηκε το 1912, υπάρχουν εντοιχισμένα υπολείμματα προϋπάρχοντος παλαιοχριστιανικού κτίσματος. Από το ιερό βήμα μια σκάλα με 15 σκαλοπάτια οδηγεί σε υπόγειους χώρους και συγκεκριμένα σε μια φυσική σπηλιά και σε μια τεχνητή στοά. Εκεί έχουν βρεθεί χριστιανικές τοιχογραφίες και αρχαιότητες από τέμενος του Ηρακλή. Επί αυτών κτίστηκε το εκκλησάκι και το μετόχι κατά τον 16ο αιώνα.
Επί τουρκοκρατίας στη μονή Πεντέλης λειτουργούσε εργαστήριο παρασκευής πυρίτιδας, κοινώς μπαρουτάδικο. Η πυρίτιδα μεταφερόταν στην πόλη, στο μετόχι του Ροδακιού, στα κτίρια του οποίου υπήρχε χυτήριο για μολύβι και φτιάχνονταν βόλια και φυσέκια (μπαρουτόβολα) που προορίζονταν για την οθωμανική φρουρά της Ακρόπολης. Όταν ξέσπασε η Επανάσταση, μπαρουξής στο Ροδακιό ήταν ο μαστρο-Παυλής Αλεξίου, ο οποίος προκειμένου να τροφοδοτεί με πολεμοφόδια τα ασκέρια των επαναστατημένων Ρωμιών σκαρφίστηκε ένα ριψοκίνδυνο σχέδιο. Ολημερίς δούλευε φανερά για τους Τούρκους αλλά με βραδύ ρυθμό και σαν νύχτωνε κατέβαινε με το φανάρι στην υπόγεια σπηλιά κάτω από το μετόχι και έφτιαχνε πυρομαχικά για τους συμπατριώτες του. Στη συνέχεια προωθούσε τα φυσέκια με μια γυναίκα, τη Μαρία τη Μανώλαινα του Μπινιάρη, μέσα σε κοφίνια με άπλυτα ρούχα των καλόγηρων, τα οποία πήγαινε με το γαϊδούρι της για πλύσιμο στη πηγή της Καλλιρρόης. Εκεί την περίμενε κάποιος μιλημένος αγωνιστής, τα μεταφόρτωνε και τα μετέφερε στο Μενίδι, όπου βρισκόταν το αρχηγείο των επαναστατών της Αττικής.
Εξοπλισμένοι πλέον οι Ρωμιοί τον Απρίλιο του 1821 μπήκαν στην Αθήνα και πολιόρκησαν την τουρκική φρουρά που κλείστηκε στην Ακρόπολη. Όλα αυτά γίνονταν, μέχρις ότου ο Ομέρ Βρυώνης εισέβαλε στην Αθήνα και διέλυσε την πολιορκία της Ακρόπολης, το καλοκαίρι του 1821. Κατά την εισβολή αυτή έγιναν πολλές καταστροφές και λεηλασίες, μεταξύ άλλων και στο μετόχι, από το οποίο χάθηκαν τότε πολλά παλιά κειμήλια. Μετά την απελευθέρωση στα κτίρια του μετοχιού στεγάστηκε μια δύναμη ιππικού, από την οποία ο ναός έλαβε το προσωνύμιο «Αγία Δύναμις», αν και προβάλλεται μια αμφιλεγόμενη παράδοση ότι το όνομα προήλθε από επίτοκες γυναίκες που ζητούσαν δύναμη από την Θεοτόκο πριν γεννήσουν.
Σύμφωνα με τον έγκυρο αθηναιογράφο Δημήτριο Καμπούρογλους, ο ρόλος του μαστρο-Παυλή υπήρξε καταλυτικός. Χωρίς τη συνδρομή του η επανάσταση στην Αττική ήταν αδύνατο να ξεκινήσει. Μετά την απελευθέρωση ο μαστρο-Παυλής είχε μπαρουτόμυλο, στη γωνία Αιόλου και Βύσσης κοντά στη Χρυσοσπηλιώτισσα. Στο κτίριο αυτό το 1841 ο Σπυρίδων Παυλίδης (1818-90), γιος του μαστρο-Παυλή σύμφωνα με κάποια δημοσιεύματα, ίδρυσε το «Γλυκισματοποιείον Παυλίδου», το οποίο έκανε γνωστή την σοκολάτα στους Αθηναίους και σταδιακά εξελίχτηκε στην σοκολατοβιομηχανία Παυλίδη.
*Θ.Μ. 22/10/2021.
ΧΙ. O Εμμανουήλ (του) Παπά (Δόβιστα Σερρών 1772 – Κάβο Ντόρο 1821)
 |
| Εμμ. Παπάς (Άνω Δάφνη) |
Υπήρξε μια από τις πιο τραγικές μορφές της Εθνεγερσίας. Γιος ιερωμένου (από όπου και το επώνυμο «Παπά»), μεγαλέμπορος και τραπεζίτης από τις Σέρρες, με κύκλο εργασιών ως την Πόλη και την Βιέννη. Χάρις στο κύρος και την οικονομική του ευρωστία εξασφάλιζε την ανοχή των Οθωμανών προς όφελος της τοπικής κοινωνίας για την ίδρυση σχολείων, την ανέγερση ναών κλπ. Το 1817 κατέφυγε στην Πόλη, για να γλιτώσει από τις απειλές και τον εκβιασμό ενός ντόπιου Τούρκου μπέη. Εκεί μυήθηκε στην Φιλική Εταιρεία κι έγινε ένθερμος οπαδός των οραμάτων της, συνεισφέροντας για το σκοπό αυτό μεγάλα ποσά. Κατ’ εντολή του Αλέξανδρου Υψηλάντη προετοίμασε το έδαφος για τον ξεσηκωμό της Μακεδονίας. Αγόρασε εξ ιδίων όπλα και πολεμοφόδια, τα οποία μετέφερε στο Άγιο Όρος με το πλοίο του Λήμνιου/Αινίτη καπετάν-Αντώνη Βισβίζη, και παρακίνησε τους αγιορείτες μοναχούς με τη βοήθεια του ηγούμενου της Μονής Εσφιγμένου Ευθύμιου και του Νικηφόρου Ιβηρίτη, πρώην γραμματέα του Γρηγορίου Ε΄, οι οποίοι ήταν Φιλικοί. Αν όλα εξελίσσονταν σύμφωνα με το σχεδιασμό, οι δυνάμεις του Παπά θα ενώνονταν με εκείνες του Υψηλάντη που θα προέλαυνε νοτιότερα από τη Βλαχία ώστε να γενικευτεί ο ξεσηκωμός στα ανατολικά Βαλκάνια.
Με ορμητήριο τον Άθω στις 17 Μαΐου 1821 ο Παπάς κήρυξε την Επανάσταση στη Χαλκιδική και σε όλη τη Μακεδονία. Η εξέγερση εξαπλώνεται αλλά οι περισσότεροι οπλαρχηγοί της Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας είναι διστακτικοί. Ο ανεφοδιασμός που ανέμενε με πλοία, δεν έρχεται. Το φθινόπωρο οι Τούρκοι εισβάλλουν στην Κασσάνδρα, εξουδετερώνουν το κίνημα και οι κάτοικοι εγκαταλείπουν έντρομοι την χερσόνησο. Η χαριστική βολή έρχεται από τους ηγούμενους των 19 (πλην της μονής Εσφιγμένου) μοναστηριών του Αγίου Όρους, που ελευθερώνουν τον αιχμάλωτο Τούρκο διοικητή και στέλνουν έγγραφο προς όσους καλόγηρους και λαϊκούς βρίσκονταν στον Άθω να εγκαταλείψουν τον Εμμανουήλ Παπά και τον Νικηφόρο και να καταθέσουν τα όπλα. Για να μην συλληφθεί, ο Εμμ. Παπάς φεύγει από τη μονή Εσφιγμένου με το καΐκι του καπετάν-Βισβίζη, μαζί με το γιο του Γιαννάκη, τον ηγούμενο Ευθύμιο και λίγους πιστούς συντρόφους του. Στα ανοιχτά του Κάβο Ντόρο, από τη στεναχώρια για την εξέλιξη και από τις κακουχίες, τον προδίδει η καρδιά του και αφήνει την τελευταία του πνοή. Θάφτηκε στην Ύδρα στις 5.12.1821.
Ο Νικηφόρος διέφυγε με ένα λημνιό βρίκι στην Σκόπελο. Από το 1830 ως το 1839 τον βρίσκουμε στο Ναύπλιο και στην Αθήνα, όπου ζούσε σε ένδεια ως απλός ιερωμένος, βιώνοντας μεγάλη θλίψη καθώς, παρά τις εκκλήσεις του, η μονή Ιβήρων ως το τέλος του βίου του δεν του επέτρεψε να επιστρέψει στο μοναστήρι.
Στη μνήμη του φλογερού πατριώτη Εμμ. Παπά που θυσίασε τα πάντα για την ανεξαρτησία: οικογένεια, περιουσία και τρεις γιους (Αθανάσιο, Γιαννάκη και Νικολάκη) που αργότερα έπεσαν στη διάρκεια του αγώνα, δόθηκε το όνομά του στο χωριό που γεννήθηκε (όπου λειτουργεί σχετικό μουσείο) και ο Δήμος στον οποίο ανήκει. Το 1966 τα οστά του μεταφέρθηκαν στις Σέρρες και τοποθετήθηκαν στη βάση του ανδριάντα του (φωτογραφία).
 |
| Εμμ. Παπάς (Σέρρες) |
Προτομές του έχουν στηθεί σε πολλές περιοχές. Μία από αυτές είναι η ορειχάλκινη προτομή στο δήμο Δάφνης Αττικής, στο παρκάκι της ομώνυμης μικρής πλατείας, επί της οδού Ακροπόλεως. Στήθηκε με πρωτοβουλία του Πολιτιστικού Συλλόγου «Εμμανουήλ Παπάς» στις 24.3.1985. Είναι έργο του σπουδαίου γλύπτη Στέλιου Τριάντη (1931-99), που έζησε στη Νέα Σμύρνη. Ο ίδιος το 1978 είχε φιλοτεχνήσει την μαρμάρινη προτομή του Εμμ. Παπά που τοποθετήθηκε στη «Λεωφόρο των Ηρώων» στο Πεδίο του Άρεως.
*Θ.Μ. 30/10/2021.
ΧIΙ. Το 1821 και οι Λημνιοί Αγωνιστές
«Το κάψιμο της τουρκικής φρεγάτας», ελαιογραφία του Κωνσταντίνου Βολονάκη (1837-1907). Η πυρπόληση έγινε στις 27/5/1821 στο λιμάνι της Ερεσού από τον Δημήτριο Παπανικολή (1790 - 1855), με το λημνιό μπουρλότο «Άγιος Παντελεήμων». Η ολοκληρωτική καταστροφή της φρεγάτας προκάλεσε μεγάλο τρόμο στους Τούρκους και βοήθησε τους Ρωμιούς να κυριαρχήσουν στο Αιγαίο όλο το καλοκαίρι του 1821.
Το 1821, η Λήμνος ήταν από τα λίγα νησιά που επίσημα δεν επαναστάτησαν, διότι βρισκόταν κοντά στην Κωνσταντινούπολη. Έτσι οι πρόκριτοι του νησιού δεν έστειλαν προκήρυξη ανεξαρτησίας. Εξάλλου, ο μητροπολίτης του νησιού Μακάριος Γ΄ (1814-24) βρισκόταν στην Πόλη το Πάσχα του 1821 (10 Απριλίου) ως συνοδικός και ήταν παρών στο μαρτύριο του πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄. Αν και διεσώθη από τη μανία των Τούρκων, ουσιαστικά ήταν όμηρος κι εκβιαζόμενος ψήφισε ως νέο πατριάρχη τον Πισιδίας Ευγένιο. Έτσι εξηγείται το ό,τι η Λήμνος δεν συμπεριλήφθηκε στην Αρμοστεία του Αιγαίου, την πρώτη προσπάθεια διοικητικής οργάνωσης των επαναστατημένων νησιών.
Η μόνη είδηση που έχουμε για κάποια απόπειρα ξεσηκωμού των Λημνιών, είναι από ένα έγγραφο του 1823, το οποίο προώθησε ο έπαρχος Άνδρου προς τον υπουργό εσωτερικών Ιωάννη Κωλέττη. Σε αυτό αναφέρεται ότι 700 αγωνιστές από τον Όλυμπο, που αποβιβάστηκαν στη Λήμνο με ψαριανά πλοία, προσπάθησαν να διεγείρουν τους κατοίκους ώστε να συμμετάσχουν επίσημα στην Επανάσταση. Ενδεχομένως στα αναφερόμενα ψαριανά να υπήρχαν και λημνιά πλοία, καθώς πολλοί καραβοκύρηδες από τη Λήμνο έπλεαν υπό την πολεμική σημαία των Ψαρών.
«Δια Σκοπέλου μανθάνομεν ότι οι Ψαριανοί με επτακοσίους Ολυμπίους έκαμαν απόβασιν επί της νήσου Λήμνου, διεγείροντες κατά των τυραννούντων άπαντας τους εκεί κατοίκους… Εν Άνδρω την 25 Φεβρουαρίου 1823». [Αρχεία Εθν. Παλιγγενεσίας]
Όμως, αναφέρονται Λημνιοί Φιλικοί, κυρίως μετανάστες στις παραδουνάβιες πόλεις και στην Οδησσό, όπως οι έμποροι στο Γαλάτσι Παντελής Γ. Στρωτόπουλος και Δημήτριος Νικ. Κομνηνός. Επίσης, ο Κωνσταντίνος Γ. Λήμνιος (;-1865), ο οποίος διετέλεσε Γραμματεύς Διοικήσεως επί Καποδίστρια, ο Κωνσταντίνος Βοδάς, ο Μελέτιος Αξαρλής, ο Αναστάσιος Γεωργίου ο Λημνιώτης εγκατεστημένος στη Μολδαβία, ο Κωνσταντίνος Νικολάου κ.ά.
Στην αποτυχημένη έναρξη της επανάστασης στη Μολδοβλαχία από τον Αλέξανδρο Υψηλάντη συμμετείχαν και Λημνιοί, από τους οποίους όσοι σώθηκαν κατέφυγαν στην Οδησσό. Από εκεί, το 1823, ορισμένοι έφτασαν στην Ελβετία, όπου τους περιέθαλψαν οι κάτοικοι της Ζυρίχης και της Γενεύης. Ανάμεσά τους αναφέρονται ο Κωνσταντής Δημήτριος, ο Γιάννης Παλαιολόγου και ο Νικόλας του Ηλία Κωσταντέλη. Στον κυρίως αγώνα πολλοί Λημνιοί συμμετείχαν στη θάλασσα σε ψαριανά πλοία και στη στεριά υπό τις σημαίες άλλων οπλαρχηγών, όπως του Μαυροβουνιώτη, του Γκούρα, του Βούλγαρη κ.ά. Λημνιά πλοία πήραν μέρος σε πολλές ναυτικές αποστολές.
Αναφέρονται, επίσης, λημνιά καράβια που χρησιμοποιήθηκαν ως πυρπολικά με πιο γνωστό το πυρπολικό που κατέστρεψε την τουρκική ναυαρχίδα στην Ερεσό. Ήταν το μπρίκι «Άγιος Παντελεήμων» του καπετάν-Νικόλα Χατζή Τριανταφύλλου. Από τους θαλασσομάχους πιο γνωστός έμεινε ο καπετάν-Νικόλας Χατζή Μαυρουδής, υποπλοίαρχος α΄ τάξεως. Επίσης, οι Κωσταντής Μάκρας, Θεοδωρής Γεωργίου, Νικόλας Γκούμας, Αθανάσιος Μαργαρίτης, Νικόλας Αθανασίου, καπετάν-Αποστόλης, Ιωάννης Καραβάλης κ.ά.
 |
| Υπογραφές Λημνιών αγωνιστών της εθνεγερσίας |
Από τους αγωνιστές στη στεριά γνωστότερος ήταν ο Τριαντάφυλλος Τζουράς (1782 ή ’93 -1847), πλούσιος έμπορος στη Λήμνο που συμμετείχε εξαρχής στον αγώνα με δικά του έξοδα· τραυματίστηκε έξι φορές, τιμήθηκε με τον «Χρυσούν Σταυρόν» το 1836 για τις υπηρεσίες του στην πατρίδα κι έφθασε μέχρι το βαθμό του αντισυνταγματάρχη.
Άλλοι Λήμνιοι αγωνιστές που έγιναν γνωστοί είναι ο υπολοχαγός Κωνσταντίνος Τζουράς, ο υποχιλίαρχος Μαργαρίτης Φραγκογιάννης, ο εικοσιπένταρχος Δημήτριος Γαροφάλλου, ο αξιωματικός Ζ΄ τάξεως Παναγιώτης Γεωργίου, ο λοχίας Βασ. Δημητρίου που τιμήθηκε με αργυρό αριστείο κ.ά.
Πολλοί Λήμνιοι που μετείχαν στον Αγώνα τιμωρήθηκαν από τους Οθωμανούς με κατάσχεση της περιουσίας τους στο νησί. Εκτός από τις προσωπικές αφηγήσεις και μαρτυρίες, το γεγονός αποδεικνύεται από σωζόμενο φιρμάνι, με το οποίο δινόταν εντολή:
«να πωληθούν τα σπίτια και τα υπάρχοντα των Λημνίων γυναικών των καραβοκύρηδων που οι άντρες τους ήταν με τους λεγόμενους κλέπτες…».
Σε κάποιες περιπτώσεις οι τουρκικές αρχές του νησιού προχώρησαν στη σύλληψη συγγενών των αγωνιστών και απαιτούσαν την καταβολή λύτρων για να τους ελευθερώσουν. Εξαιτίας των αντιποίνων, οι περισσότεροι Λημνιοί που μετείχαν στην Εθνεγερσία δεν επέστρεψαν ξανά στο νησί. Πολλοί εγκαταστάθηκαν στην Ερμούπολη της Σύρου, κυρίως οι ναυτικοί, όπου ασχολήθηκαν με την ναυτιλία και το εμπόριο. Όσοι σταδιοδρόμησαν στον τακτικό στρατό, δημιούργησαν οικογένειες σε διάφορες περιοχές και κόνεψαν εκεί: Λαμία, Στυλίδα, Φωκίδα, Θήβα, Χαλκίδα, Αίγινα, Ναύπλιο, Αθήνα κ.α.
Για τη συμμετοχή των Λημνίων στον Αγώνα έχουν γίνει ελάχιστες έρευνες. Πρώτος ο Τρύφων Μαραγκός δημοσίευσε δύο μονογραφίες αξιοποιώντας έγγραφα από δημόσια και οικογενειακά αρχεία. Είναι: α) το «Χρονικό του καπετάν Νικόλα Χατζημαυρουδή από τη Λήμνο», Ταχυδρόμος Αλεξανδρείας, 5 ως 12/4/1959, και β) «Ο Λήμνιος αγωνιστής του ’21 Τριαντάφυλλος Τζουράς και το Αρχείο του», Ιωλκός 1981 (έντυπη μορφή της εισήγησής του στο Ε΄ Διεθνές Συμπόσιο Αιγαίου, Λήμνος 23-27/8/1979).
Το λεπτομερές βιβλίο του Τάσου Καψιδέλη "Η Λήμνος στον αγώνα του 1821" (έκδ. Σύλλογος Ωφελίμων Βιβλίων 1986) και το συνοπτικό ηλεκτρονικό βιβλίο του γράφοντος "Λήμνιοι Αγωνιστές του Εικοσιένα" (έκδ. ‘The strange quark: Καταφύγιο λόγου’, που αναρτήθηκε στο ‘academia.edu’ το Γενάρη 2021).
Ακολούθησε η μοναδική έως σήμερα συνθετική μελέτη του ζητήματος από τον Τάσο Καψιδέλη, ο οποίος έπειτα από επισταμένη έρευνα εξέδωσε το βιβλίο «Η Λήμνος στον αγώνα του 1821», Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, 1986 (φωτ.). Τέλος μια ελάχιστη συνεισφορά είχε και ο γράφων με το άρθρο «Δημήτριος Ν. Κομνηνός, Ένας άγνωστος Λημνιός Φιλικός» (Η Φωνή του Μούδρου, Φεβρ. 1994 και Λημνιακά 2012, σσ. 57-60). Κι όμως, υπάρχει αρκετό αρχειακό υλικό, ικανό να υποστηρίξει διδακτορικές ή μεταπτυχιακές εργασίες. Και κυρίως εκκρεμεί μια διεξοδική έρευνα για τη συγγραφή του βίου του Κωνσταντίνου Γ. (Γεωργιάδου) Λημνίου, ο οποίος είχε δράση πολεμική και πολιτική, ως Γραμματεύς Διοικήσεως επί Καποδίστρια.
*Θ.Μ. 24/3/2021 (‘Limnosnea.gr’ 30.3.2021)
ΧIΙΙ. Η Έξοδος του Μεσολογγίου (10.4.1826) και τα "Ελληνικά Χρονικά"
 |
| Η Έξοδος του Μεσολογγίου (Θεόδωρος Βρυζάκης) |
Η ηρωική άμυνα των πολιορκημένων στο Μεσολόγγι, οι οποίοι είχαν αποκρούσει δυο πολιορκητικές απόπειρες, του Ομέρ Βρυώνη (25/10 ως 31/12/1822) και του Μουσταφά Ρεσίτ πασά (20/9 ως 17/11/1823) και στην τρίτη και πιο σκληρή πολιορκία από τον Κιουταχή και τον Ιμπραήμ άντεξαν σχεδόν ένα έτος (25/4/1825 ως 10/4/1826), φούντωσε το φιλελληνικό κίνημα κι αποτέλεσε σημαντική πίεση προς τις κυβερνήσεις των ευρωπαϊκών κρατών. Μεγάλη συμβολή σε αυτό είχε η εφημερίδα ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ του Ελβετού γιατρού Ιωάννη Ιάκωβου Μάγερ (Johann Jakob Meyer, 1798-1826) που ήρθε από την Ζυρίχη, ένωσε την τύχη του με τους Μεσολογγίτες και χάθηκε με την Ελληνίδα σύζυγο και τα δυο παιδιά τους κατά την Έξοδο.
 |
| Ο "Σβιτσέρος" Γιόχαν Μάγερ (1798-1826) |
Η εφημερίδα ήταν τετρασέλιδη (κάποιες φορές και εξασέλιδη) και εκδιδόταν τακτικά δυο φορές την εβδομάδα, επί δυο και πλέον χρόνια (συνολικά 226 φύλλα) από 1.1.1824 ως 20.2.1826, οπότε το τυπογραφείο καταστράφηκε από οβίδα. Το τυπογραφείο είχε φέρει ο Άγγλος φιλέλληνας συνταγματάρχης Λίτσεστερ Στάνχοπ (Leicester Stanhope, 1784-1862) και τυπογράφος ανέλαβε ο Θεσσαλονικιός Δημήτριος Μεστανές ή Μεσθενεύς (περίπου 1775-1826) που είχε προηγούμενη εμπειρία. Δεν ήταν η πρώτη που εκδόθηκε αλλά ήταν η πρώτη τακτική εφημερίδα επί ελληνικού εδάφους. Στο ίδιο τυπογραφείο τυπώθηκε για πρώτη φορά το 1825 ο «Ύμνος εις την Ελευθερίαν» του Διονυσίου Σολωμού και ο «Επιτάφιος λόγος στο Λόρδο Βύρωνα» του Σπ. Τρικούπη.
Επίσης, από το Μάρτιο του 1824 ως το Δεκέμβριο τουλάχιστον, τυπωνόταν η εβδομαδιαία ιταλόγλωσση εφημερίδα Telegrafo Greco (Ελληνικός τηλέγραφος), στην οποία υπήρχαν και άρθρα στα γαλλικά, αγγλικά και ελληνικά. Κυκλοφόρησε κατόπιν προτροπής του Βύρωνα, ο οποίος απεβίωσε τον Απρίλιο του 1824. Στη συνέχεια απηχούσε τις απόψεις του Stanhope, που ήταν οπαδός του Άγγλου ωφελιμιστή φιλόσοφου και φιλέλληνα Jeremy Bentham (1748-1832).
 |
| "Telegrafo Greco" 39 (29.11/11.12.1824) |
Μέσω συνδρομητών και διακινητών τα ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ έφταναν σε πολλές πόλεις της επαναστατημένης Ελλάδας και σε πολλές πόλεις της Ευρώπης. Ως προμετωπίδα είχε μια φράση του Αμερικανού επιστήμονα, πολιτικού και λόγιου Βενιαμίν Φραγκλίνου (1706-90) «Τα πλείω οφέλη τοις πλείοσι. Φράνκλιν», γεγονός που απηχεί τις δημοκρατικές αντιλήψεις του νεαρού Ελβετού εκδότη, ο οποίος είχε ριζοσπαστικές φιλελεύθερες απόψεις, αρθρογραφούσε εναντίον της μοναρχίας και για το λόγο αυτό ήρθε σε προστριβές με τον Λόρδο Βύρωνα και τον Αλ. Μαυροκορδάτο. Μνημείο του Μάγερ στήθηκε στο Μεσολόγγι το 1926.
Το μαρμάρινο μνημείο του Γιόχαν Μάγερ στο Μεσολόγγι. Ανεγέρθηκε το 1926, στην επέτειο των εκατό ετών από την Έξοδο, δαπάναις της ΕΣΗΕΑ, η οποία το αναμόρφωσε το 1996. Στην κορυφή φέρει μετάλλιο με τον αναγεννώμενο φοίνικα. Στο κυρίως σώμα την αφιέρωση της ΕΣΗΕΑ (φωτ.) και από κάτω μια γλυπτή σύνθεση με γιαταγάνι, γραφίδα και φύλλο της εφημερίδας (φωτ.). Στη βάση υπάρχει ο στίχος του Παλαμά: «Και με το Μάγερ έστειλε κοντύλι και μαχαίρι του Τέλλου η πατρίδα», από το ποίημα «Ο Βούλγαρος» («Τραγούδια της πατρίδος μου», 1886). Σε μια πλαϊνή όψη αναγράφονται τα προφητικά λόγια του Μάγερ, από το Ημερολόγιό του: «Εγώ δε καυχώμαι διότι εντός ολίγου το αίμα ενός Ελβετού, ενός απογόνου του Γουλιέλμου Τέλλου, μέλλει να συμμιχθή με τα αίματα των ηρώων της Ελλάδος».
*Θ.Μ. 10/4/2021.
ΧIV. H μάχη της Βέργας (22 ως 24.6.1826)
 |
| Αρχές δεκ. 60. Εκδήλωση στην επέτειο της μάχης (φωτ. Ηλ. Κοτσόβολος) |
Το 1826 η Επανάσταση βρισκόταν σε κρίσιμη καμπή. Οι εμφύλιες διαμάχες, οι δολοφονίες καπεταναίων (Μπουμπουλίνας, Ανδρούτσου, Γκούρα κ.ά.) και η απόβαση του Ιμπραήμ είχαν αποθαρρύνει τους αγωνιστές. Ο Παπαφλέσσας είχε πέσει ηρωικά στο Μανιάκι, ο Κολοκοτρώνης είχε αποφυλακιστεί εσπευσμένα και πάλευε αβοήθητος να μαζέψει τα ασυμμάζευτα. Τον Απρίλιο του 1826 πέφτει το Μεσολόγγι και ο Ιμπραήμ επιστρέφει στην Πελοπόννησο με στόχο την υποταγή της Μάνης ώστε να βάλει τέλος στην τελευταία ενεργή εστία αντίστασης. Στρατοπεδεύει στην Καλαμάτα και στέλνει τελεσίγραφο στον Πετρόμπεη:
«Ιμβραχήμης πασάς, ελέω Θεού βαλής Κρήτης και Μορέως και ναύαρχος του αιγυπτιακού στόλου…. Όθεν διατάττεσαι αυστηρώς άμα του λαβείν την παρούσαν μου, χωρίς αναβολής καιρού, εις διορίαν ημερών δέκα, να έλθετε εκ συμφώνου προς ημάς… διαφορετικά δεν θέλει αφήσομεν μήτε ίχνος οσπητίου».
 |
| Το τείχος της Βέργας από τα βόρεια |
Η απάντηση των Μανιατών, ανάλογη της γενναιοφροσύνης τους:
«Ελάβαμεν το γράμμα σου, εις το οποίον είδαμε να μας φοβερίζεις... Δια τούτο και ημείς σε περιμένομεν με όσας δυνάμεις θελήσεις. Οι κάτοικοι της Μάνης γράφομεν και σε περιμένομεν».
Η μάχη θα δοθεί στην εμπασιά της Μάνης από 22 ως 24 Ιουνίου 1826, στη θέση Βέργα του Αλμυρού, όπου κατά μήκος ενός ξεροπόταμου το 1825 έχει φτιαχτεί μια ξερολιθιά (μια ‘βέργα’ κατά το μανιάτικο ιδίωμα) μήκους 900μ περίπου, που ξεκινούσε από την ακτή κι έφτανε ως το βουνό. Πίσω από το χαμηλό αυτό ταμπούρι Μανιάτες και πρόσφυγες από τον μεσσηνιακό κάμπο, με επικεφαλής τους Μαυρομιχάληδες, Καπετανάκηδες, Τρουπάκη, Χρηστέους κ.ά., θα αμυνθούν γενναία και θα αποκρούσουν τα αιγυπτιακά στρατεύματα. Παρόντες εκεί κι οι παππούδες μου από τα Αλτομιρά και από την Μεγάλη Μαντίνεια.
 |
| "Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί την Βέργαν" (Peter von Hess) |
Ο Ιμπραήμ θα αποτύχει, όπως και στον αντιπερισπασμό που επιχείρησε στέλνοντας τα πλοία του στο Διρό, όπου τον απέκρουσαν με πέτρες και γιαταγάνια γέροντες και γυναίκες που θέριζαν και θα αποχωρήσει ηττημένος. Ήταν μια νίκη που αναπτέρωσε το ηθικό των αγωνιστών και κράτησε ζωντανή την Επανάσταση. Δικαιολογημένα υμνήθηκε από τη λαϊκή μούσα, από το φιλέλληνα ζωγράφο Peter von Hess, από τον γλύπτη Μιχάλη Κάσση κι από τους συλλόγους των Μανιατών που αναστήλωσαν ένα τμήμα του τείχους και τοποθέτησαν ένα μνημείο, όπου εορτάζεται κάθε χρόνο η επέτειος της ιστορικής μάχης.
*Θ.Μ. 22/6/2021.
Στον εορτασμό της επετείου των εκατό ετών της μάχης της Βέργας είχαν απομείνει ελάχιστα από το παλιό τείχος. Το 1935 η Ένωση Λακώνων Αττικής, με έρανο, αναστήλωσε τα 200 μέτρα του τείχους που σώζονται σήμερα και έστησε αναμνηστική στήλη (ηρώο). Το 1990 η Συντονιστική Επιτροπή Συλλόγων Μάνης, πάλι με έρανο, τοποθέτησε δίπλα στο παλιό ηρώο το επιβλητικό άγαλμα του «Μανιάτη πολεμιστή», έργο του γλύπτη Μιχάλη Κάσση, ο οποίος εργάστηκε αφιλοκερδώς.
ΧV. Ο πύργος των Μύλων Μικρής Μαντίνειας στην Έξω Μάνη
Τον έκτισε ο Παναγιώταρος (Γιαννέας) Καπετανάκης το 1826-1827, στη θέση προγενέστερου που καταστράφηκε σε επιδρομή του Ιμπραήμ το 1825, για να εποπτεύει τους νερόμυλους που ήταν ιδιοκτησία της οικογένειάς του. Οι νερόμυλοι αυτοί που δούλευαν ως τα μέσα του 20ού αιώνα, με τελευταίο ιδιοκτήτη τον Βασίλειο Παναγιώταρο, έχουν πανάρχαια ιστορία που φτάνει ως τη βενετσιάνικη βαρονία της Μαντίνειας το 1414 και ακόμα πιο πριν. Τους κατείχαν κατά καιρούς ο Λιμπεράκης Γερακάρης, ο εκλεκτός του Μοροζίνι Νικόλαος Δοξαράς, οι Μπενής Ψάλτης (πρόγονος των Μπενάκηδων) της Καλαμάτας, ο καπετάν-Κουτήφαρης (πρόγονος των Καπετανάκηδων) κλπ.
Ο Παναγιώταρος Ιω. Καπετανάκης (1799-1855) που ανέγειρε τον υπάρχοντα πύργο των Μύλων, ήταν γαμπρός του αγωνιστή του ’21 Αναγνωσταρά (Παπαγεωργίου). Έδωσε το παρόν από το ξεκίνημα και σε όλη τη διάρκεια του αγώνα: απελευθέρωση της Καλαμάτας 23/3/1821, εκστρατεία κατά των Μεσσηνιακών φρουρίων, άλωση της Τριπολιτσάς, μάχη της Σφακτηρίας το 1825 όπου σκοτώθηκε ο πεθερός του, ο ίδιος αιχμαλωτίστηκε αλλά ανταλλάχτηκε με Τούρκους αιχμαλώτους. Το 1826 μετείχε στη νικηφόρα κατά του Ιμπραήμ μάχη της Βέργας.
Κατατάχτηκε και υπηρέτησε στον τακτικό στρατό ως το 1852, χρονιά που μετείχε στην καταστολή του μεσσιανικού κινήματος του Παπουλάκη (1786-1868). Μετά την Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 εκλέχτηκε πληρεξούσιος Σταυροπηγίου, όπως λεγόταν η ευρύτερη περιοχή του τότε δήμου Αβίας. Μετείχε στις εργασίες της Βουλής η οποία κατάρτισε το Σύνταγμα του 1844, το οποίο φέρει και τη δική του υπογραφή. Για λίγο διάστημα (1854-1855) πριν πεθάνει, διετέλεσε Δήμαρχος Αβίας.
Πηγές: Σταύρου Γ. Καπετανάκη «Οι Μαντίνειες της Μάνης», 1996 και Λιάνας Σ. Καπετανάκη «Ιστορία και Εικόνες από τον πρώην Δήμο Αβίας», 2016.
*Θ.Μ. 12/4/2021.
Οι Μύλοι της Μικρής Μαντινείας και ο, προγενέστερος του σημερινού, Πύργος του Καπετανάκη σε σκίτσο του Άγγλου αρχαιολόγου William Gell (1777-1836) που επισκέφτηκε την περιοχή τον Μάρτιο του 1805.
XVI. Πλατεία Κάνιγγος και George Canning
Η πασίγνωστη πλατεία Κάνιγγος, ίσως δεν είναι τόσο γνωστό ότι φέρει το όνομα του George Canning (1770-1827), υπουργό εξωτερικών και πρωθυπουργού της Μεγ. Βρετανίας, ο οποίος αντιτάχτηκε στην Ιερά Συμμαχία και στον Αυστριακό καγκελάριο Μέττερνινχ (1773-1859) που είχαν αποκηρύξει την Επανάσταση. Υποστήριξε εμπράκτως την ίδρυση ελληνικού κράτους καθώς θεωρούσε πως οι Έλληνες ως ναυτικός λαός εξυπηρετούσαν καλύτερα τα βρετανικά συμφέροντα. Αρχικά δήλωσε πως η Βρετανία δεν θεωρεί πειρατικά τα ελληνικά πλοία αλλά πλοία εμπόλεμου μέρους, δηλαδή έμμεσα αναγνώρισε ότι εκπροσωπούσαν ντε-φάκτο κάποιο έθνος. Όταν το 1826-1827 ο Ιμπραήμ είχε σχεδόν καταπνίξει τον Αγώνα, υπέγραψε με τη Ρωσία το πρωτόκολλο της Πετρούπολης κι έπειτα οι δυο τους με τη Γαλλία συνυπέγραψαν τη Συνθήκη του Λονδίνου για την ίδρυση ελληνικού κράτους. Έπειτα έστειλαν πλοία στο Αιγαίο ώστε να επιβάλλουν την απόφαση ακόμα και με τη βία, κάτι που συνέβη τελικά στη ναυμαχία του Ναβαρίνου. Απεβίωσε το 1827 πριν προλάβει να δει ανεξάρτητη την Ελλάδα.
“George Canning in Tsolias Dress”, Βρετανικό Μουσείο. Αγγλική γελοιογραφία εποχής με τον Κάνινγκ δεξιά ντυμένο τσολιά να προσπαθεί να πείσει τον Βρετανό πρωθυπουργό Robert Jenkinson (1770-1828) για το ελληνικό ζήτημα, ενώ δύο ακόμα υπουργοί αντιδρούν, ο ένας ως ουδέτερος κι ο άλλος με τούρκικο φέσι.
Τιμώντας την φιλελληνική του στάση, το 1865 δόθηκε το όνομά του στη γνωστή πλατεία της Αθήνας που σχεδιάστηκε και δενδροφυτεύτηκε εκείνη τη χρονιά. Το 1931 στήθηκε και ο ανδριάντας του, έργο του σπουδαίου Άγγλου νεοκλασικού καλλιτέχνη Francis Legatt Chantrey (1781-1841). Το έργο είχε φιλοτεχνηθεί το 1834 κατά παραγγελία του δούκα του Σάδερλαντ και αργότερα βρισκόταν στην κατοικία του Άγγλου επιχειρηματία Charles Boot (1874-1945). Όταν η εταιρεία του ανέλαβε ένα μεγάλο αρδευτικό έργο αξίας 10 εκατ. λιρών στην Ελλάδα, η σύζυγος του Boot δώρισε τον ανδριάντα στο Δήμο Αθηναίων. Το βάθρο και την όλη τοποθέτηση φιλοτέχνησε ο Τήνιος γλύπτης Μήτσος Περάκης (1893-1965), με την σκαλισμένη φράση:
 |
| Η πλατεία Κάνιγγος πριν τον πόλεμο |
Τα αποκαλυπτήρια έγιναν στις 6/4/1931 από τον Ελευθέριο Βενιζέλο, στον εορτασμό της εκατονταετηρίδας του ελληνικού κράτους. Στη βάση του αγάλματος υπήρχε η φράση «GEORGE CANNING 1770-1827». Μεταπολεμικά προστέθηκε με μικρότερα γράμματα: «WALTER REGINALD BASIL LONG 1918-1941 ΤΡΙΣΕΓΓΟΝΟΣ ΤΟΥ ΚΑΝΝΙΓΚ ΕΠΕΣΕΝ ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ», προς τιμήν του τρισέγγονου του Canning που σκοτώθηκε στην Ελλάδα κατά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο.
 |
| George Canning (πλατεία Κάνιγγος) |
*Θ.Μ. 22/3/2021.
ΧVΙΙ. Η ναυμαχία του Ναβαρίνου, 20(8).10.1827
Στις 20 Οκτωβρίου του 1827 (8 Οκτ. με το Ιουλιανό ημερολόγιο), στον κόλπο του Ναβαρίνου, στη σημερινή Πύλο, γράφτηκε η πιο αποφασιστική σελίδα, στην προσπάθεια δημιουργίας του νεοελληνικού κράτους που είχε ξεκινήσει το 1821. Είχε προηγηθεί, στις 24/6/1927 στο Λονδίνο, συμφωνία μεταξύ Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας, για την ίδρυση ελληνικού κράτους, υπό την προϋπόθεση να αποδεχτούν οι δύο πλευρές την κατάπαυση του πυρός.
Στη «Συνθήκη Ειρηνεύσεως της Ελλάδος», όπως ονομάστηκε, υπήρχε ένα μυστικό άρθρο που προέβλεπε την επέμβαση των τριών δυνάμεων, εάν οι δύο εμπόλεμοι δεν δέχονταν τους όρους της συνθήκης. Για την εφαρμογή της κατέπλευσαν στην Πελοπόννησο οι στόλοι των τριών, ο αγγλικός υπό τον Έντουαρντ Κόδρινγκτον (Edward Codrington, 1770-1851), ο γαλλικός υπό τον Ανρί Δεριγνύ (Henri de Rigny, 1782-1835) και ο ρωσικός υπό τον Ολλανδό Λογγίνο Χέυδεν (Lodewijk van Heiden, 1772-1850). Η ελληνική πλευρά δέχτηκε την πρόταση των τριών Συμμάχων, ο Σουλτάνος την απέκρουσε. Τα υπόλοιπα γράφτηκαν στο Ναβαρίνο. Ό,τι συνέβη εκεί, δεν ήταν «ατυχές γεγονός», όπως αναφέρεται συχνά, ήταν προαποφασισμένο.
*Θ.Μ. 19/10/2021.
Σειρά γραμματοσήμων για την επέτειο των 100 ετών από τη ναυμαχία του Ναβαρίνου (1927) και γραμματόσημο για την επέτειο των 150 ετών από τη ναυμαχία του Ναβαρίνου (1977).
ΧVIIΙ. Ο Άγ. Νικόλαος Φλαρίου και το τηλεβόλο του Μεζόν
Στη θέση Φυτειά της Καλαμάτας βρίσκεται ο Άγιος Νικόλαος, ο λεγόμενος «του Φλαρίου», ο οποίος ανεγέρθηκε το 1859-1865, επί παλαιότερου ναΐσκου, του Αγ. Νικολάου των Ξένων. Το προσωνύμιο του παλιού ναού σχετίζεται άμεσα με το σημερινό, καθώς υπήρξε «φλαρείον», δηλαδή ρωμαιοκαθολική ενορία, με επισκοπείο και νεκροταφείο στον περίβολο. Η λέξη παράγεται από το «φλάρος» (βυζ. φράρος < ενετικό frar < λατ. frater): αδελφός και καθολικός καλόγηρος ή ιερωμένος.
 |
| Nicolas-Joseph Maison (1771-1840) |
Συγκεκριμένα, ο παλιός ναός είχε παραχωρηθεί προς εξυπηρέτηση των αναγκών της στρατιάς του Γάλλου στρατηγού Nicolas-Joseph Maison (1771-1840), που στρατοπέδευε στα πέριξ οικήματα, κάποιο από τα οποία θα στέγαζε το ‘φλαρείον’ (επισκοπείο). Στον Μεζόν (ή Μαιζών, όπως γραφόταν παλαιότερα), μετά τη Ναυμαχία του Ναβαρίνου, είχε ανατεθεί να εκκαθαρίσει την Μεσσηνία από τα υπολείμματα του τουρκο-αιγυπτιακού στρατεύματος, που προκαλούσαν λεηλασίες.
 |
| Το τηλεβόλο του Μεζόν και η ένημερωτική επιγραφή. |
Ο Γάλλος στρατηγός παρέμεινε ως τον Φεβρουάριο του 1829. Πριν αναχωρήσει, στη μνήμη των ανδρών του που απεβίωσαν και τάφηκαν εκεί, αφιέρωσε στο ναό ένα τηλεβόλο της μονάδας του, γαλλικής κατασκευής, με χαραγμένη την ημερομηνία 3.1.1821. Το κανόνι αυτό, φυλάχτηκε κι εκτίθεται ως τεκμήριο, στην πλαϊνή είσοδο του σημερινού ναού. Επιπροσθέτως, ένας κεντρικός δρόμος της Καλαμάτας ονομάστηκε «οδός Μαιζώνος».
Αξίζει να προσεχτεί πως γύρω από το ναό υπάρχουν περίτεχνοι φανοστάτες, που φέρουν τη σφραγίδα Δ.Α. και στη βάση τους την λέξη ‘ΑΘΗΝΑΙ’. Ως φαίνεται ήταν δώρο του Δήμου Αθηναίων.
*Θ.Μ. 13/10/2021.
ΧIΧ. Γαροφαλιά (ή Καρυοφιλιά) του Μιχάλμπεη (1817-1830)
Η γκραβούρα «The Greek Girl» του χαράκτη Edward Gallaudet, από το σκίτσο της Ann Hall.
Ψαριανή σκλάβα, η τραγική μοίρα της οποίας ενέπνευσε το κίνημα για την κατάργηση της δουλείας στις ΗΠΑ.
1824. Στην καταστροφή των Ψαρών η επτάχρονη Γαροφαλιά και οι αδερφές της αιχμαλωτίζονται και οδηγούνται σε σκλαβοπάζαρα στην Πόλη κι αλλού. Το 1827 στη Σμύρνη, ο Αμερικανός έμπορος Joseph Langton συναντά την Γαροφαλιά, η οποία τον ικετεύει να την γλιτώσει από τον σκληρό αφέντη της. Συγκινείται, την εξαγοράζει, την υιοθετεί και την στέλνει να την φροντίσουν οι γονείς του στη Βοστόνη. Εκεί το κορίτσι βρίσκει στοργή, φοιτά στο σχολείο με το όνομα Garafilia Mohalby αλλά οι κακουχίες την έχουν εξασθενήσει και είναι φιλάσθενη. Τρία χρόνια αργότερα, στις 17.3.1830, θα πεθάνει από φυματίωση σε ηλικία 13 ετών.
Η ιστορία της προκαλεί μεγάλη συγκίνηση. Η ζωγράφος Ann Hall (1792-1863) σκιτσάρει το πορτραίτο της και ο χαράκτης Edward Gallaudet (1809-47) το κυκλοφορεί σε γκραβούρα που κυκλοφορεί σε όλη τη χώρα, με τίτλο «The Greek Girl». Είναι το πιο γνωστό έργο τους. Η ποιήτρια Lydia Sigourney (1791-1865) της αφιερώνει το ποίημα «The Youth’s keepsake: Garafilia Mohalbi». Η ακτιβίστρια συγγραφέας Sarah Hale (1788-1879) αρθρογραφεί για τη Γαροφαλιά κι ο μουσικός Carl Gathor συνθέτει ένα έργο για πιάνο στη μνήμη της. Γονείς δίνουν το όνομά της στα κορίτσια τους και πλοιοκτήτες στα πλοία τους.
Το 1844 ο γλύπτης Hiram Powers (1805-73), ευαισθητοποιημένος από το δράμα της Γαροφαλιάς, φιλοτεχνεί το άγαλμα μιας αλυσοδεμένης γυμνής κοπέλας με τίτλο «The Greek Slave», το οποίο σύντομα γίνεται δημοφιλές. Ως το 1866 ο γλύπτης δημιουργεί έξι αντίγραφα, κατόπιν παραγγελιών, τα οποία σήμερα βρίσκονται σε κορυφαία μουσεία: Smithsonian, National Gallery Washington, Brooklyn, Newark, Yale Univ. και Durham Αγγλίας.
Καθώς στις ΗΠΑ κορυφώνεται το κίνημα για την κατάργηση της δουλείας, το άγαλμα παραλληλίζεται με το γλυπτό μιας νέγρας σκλάβας «The Virginian Slave», του John Tenniel (1820-1914). Κυκλοφορούν γκραβούρες και αντίγραφα σε μινιατούρες σε όλες τις ΗΠΑ, που μετατρέπουν την Γαροφαλιά σε σύμβολο του αγώνα για την ελευθέρωση των σκλάβων.
*Θ.Μ. 1/11/2021.
XX. Λεωνίδας Οδ. Ανδρούτσος (1824-1836)
Στο νεκροταφείο του Μονάχου υπάρχει ο τάφος του Λεωνίδα, υιού του ήρωα Οδυσσέα Ανδρούτσου, τον οποίο δολοφόνησε ο Γκούρας με εντολή του Ιωάννη Κωλέττη. Ο Λεωνίδας γεννήθηκε σε μια σπηλιά του Παρνασσού. Το αρχαίο του όνομα οφείλει στον οπλαρχηγό Πανουργιά που ήταν νονός του. Ήταν μόλις ενός έτους, όταν σκότωσαν τον πατέρα του. Ο ίδιος με τη μητέρα του κυνηγήθηκαν από τα τσιράκια του Κωλέττη. Γλίτωσαν κρυμμένοι σε σπηλιές και σε φιλικά σπίτια.
Η λευτεριά τους βρήκε πάμφτωχους. Τον περιμάζεψε ο Όθων και τον έστειλε υπότροφο στο Μόναχο, να μορφωθεί. Αλλά το Δεκέμβρη του 1836 απεβίωσε από την επιδημία χολέρας που έπληξε την πόλη. Ήταν μόλις 12 ετών. Ο φιλέλληνας βασιλιάς της Βαυαρίας Λουδοβίκος φρόντισε να ταφεί με τιμές, κόσμησε τον τάφο με επιτύμβια στήλη που περιγράφει στα Ελληνικά και Γερμανικά τον άδικο χαμό τον δικό του αλλά και του πατέρα του Οδυσσέα:
Το δίγλωσσο επιτύμβιο συνέταξε ο Γερμανός φιλέλληνας ανθρωπιστής Friedrich Thiersch (ή Θείρσιος, όπως καταγράφηκε στα ελληνικά). Ο Λουδοβίκος φρόντισε την συντήρηση του τάφου, ο οποίος σώζεται μέχρι σήμερα. Η Ελληνική Κοινότητα Μονάχου τελεί εκεί επιμνημόσυνη δέηση κάθε χρόνο.
*Θ.Μ. 7/2/2021.
XXI. Η καθιέρωση ως Εθνικής Επετείου της 25ης Μαρτίου
Με την ευκαιρία της εθνικής επετείου είναι ευκαιρία να γνωρίσουμε πότε και πώς καθιερώθηκε να εορτάζεται την 25η Μαρτίου. Είναι γνωστό πως η ελληνική επανάσταση ξεκίνησε στις 22 Φεβρουαρίου 1821 στο Ιάσιο της Ρουμανίας από τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, ο οποίος στις 24 Φεβρουαρίου εκδίδει την πρώτη διακήρυξη του επαναστατημένου έθνους με σύνθημα: «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος». Παράλληλα προετοιμαζόταν το ξεκίνημα της επανάστασης στην Πελοπόννησο από τον Παπαφλέσσα, οποίος είχε σταλεί από τη Φιλική Εταιρεία να ξεσηκώσει και να συντονίσει τους μυημένους στον Αγώνα. Σε μυστική σύσκεψη των Φιλικών της Πελοποννήσου στη Βοστίτσα (το σημερινό Αίγιο) που έγινε από 26 ως 30 Ιανουαρίου 1821, εκφράζονται επιφυλάξεις αλλά ορίστηκαν τρεις πιθανές ημερομηνίες για την έναρξη του αγώνα: η 25η Μαρτίου (Ευαγγελισμός), η 23η Απριλίου (Αγ. Γεωργίου) και η 21η Μαΐου (Αγ. Κωνσταντίνου) και άρχισαν οι προετοιμασίες.
Γίνονται διάφορα προεπαναστατικά επεισόδια, δείγμα της αδημονίας να ξεσηκωθούν όσων γνώριζαν. Η οθωμανική διοίκηση άρχισε να υποψιάζεται πως κάτι ετοιμάζεται και διέταξε πολλούς προεστούς και ιεράρχες να συγκεντρωθούν στην Τρίπολη, όπου τους κράτησε ως ομήρους ώστε να εμποδίσει πιθανό κίνημα. Ήταν σαφές πλέον πως η επανάσταση κινδύνευε να ματαιωθεί αν δεν ξεκινούσε άμεσα. Ο Παπαφλέσσας γυρίζοντας από τόπο σε τόπο ξεσήκωνε με αλήθειες και ψέματα τους οπλαρχηγούς προσπαθώντας να τους πείσει πώς είχε φτάσει η ώρα.
Τελικά, το Μάρτιο ξεκινά η Επανάσταση παράλληλα στη Μάνη και στα Καλάβρυτα. Στις 17 Μαρτίου οι Μανιάτες ξεκινούν από την Αρεόπολη και βαδίζουν προς την Καλαμάτα, την οποία ελευθερώνουν στις 23 Μαρτίου 1821. Ταυτόχρονα οι Καλαβρυτινοί ελευθερώνουν την πόλη τους στις 21 Μαρτίου και κινούνται προς την Πάτρα, στην οποία με τη βοήθεια κι άλλων οπλαρχηγών μπαίνουν στις 25 Μαρτίου και χαράζουν στην κεντρική πλατεία ένα σταυρό και τη φράση «Ελευθερία ή θάνατος». Η κατάληψη της Τριπολιτσάς (Τρίπολης) στις 23 Σεπτεμβρίου 1821, που αποτελούσε την έδρα της Οθωμανικής διοίκησης, δημιούργησε μια τετελεσμένη κατάσταση. Είχε δημιουργηθεί πλέον ένας πυρήνας εδάφους στην Πελοπόννησο υπό ελληνικό έλεγχο, ανεξάρτητα αν υπήρχαν ακόμα κάποια φρούρια με τουρκικές φρουρές που πολιορκούνταν.
Είχε φτάσει η ώρα να οργανωθεί διοικητικά το νέο έθνος. Για το λόγο αυτό στις 20 Δεκεμβρίου 1821 συγκλήθηκε η Α΄ Εθνοσυνέλευση στην Παλαιά Επίδαυρο, η οποία την Πρωτοχρονιά του 1822 ψήφισε το «Προσωρινό Πολίτευμα της Ελλάδος». Στις 15 Ιανουαρίου 1822, η εθνοσυνέλευση εξέλεξε ως «Πρόεδρο του Νομοτελεστικού» τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, που έγινε έτσι ο πρώτος πρωθυπουργός του νέου ελληνικού κράτους. Την ίδια ημέρα δημοσιεύτηκε η «Διακήρυξη της Εθνοσυνέλευσης για τους σκοπούς του Αγώνα», η οποία ξεκινά ως εξής:
«Απόγονοι του σοφού και φιλανθρώπου Έθνους των Eλλήνων, σύγχρονοι των νυν πεφωτισμένων και ευνομουμένων λαών της Eυρώπης και θεαταί των καλών, τα οποία ούτοι υπό την αδιάρρηκτον των νόμων αιγίδα απολαμβάνουσιν, ήτο αδύνατον πλέον να υποφέρωμεν μέχρις αναλγησίας και ευηθείας την σκληράν του Oθωμανικού Kράτους μάστιγα ήτις ήδη τέσσαρας περίπου αιώνας επάταξε τας κεφαλάς ημών και αντί του λόγου την θέλησιν ως νόμον γνωρίζουσα, διώκει και διέταττε τα πάντα δεσποτικώς και αυτογνωμόνως.»
Η ιστορική διακήρυξη καταλήγει:
«Eν Eπιδαύρω, την 15ην Iανουαρίου, A΄ της Ανεξαρτησίας, 1822».
Ορίζει, δηλαδή, την 15η Ιανουαρίου ως Α΄ ημέρα της ανεξαρτησίας, κατά τα πρότυπα της Γαλλικής Επανάστασης του 1789. Έτσι ξεκίνησε ο αγώνας της εθνεγερσίας και αφού πέρασε πολλές φάσεις μεγαλείου αλλά και δυσκολιών οδήγησε στη δημιουργία του νέου ελληνικού κράτους κόντρα στις αποφάσεις του συνεδρίου της Ιερής Συμμαχίας που διεξήχθη στο Λάιμπαχ (σημερινή Λιουμπλιάνα της Σλοβενίας) από τον Ιανουάριο ως το Μάιο του 1821, δηλαδή την ίδια περίοδο με το ξεκίνημα της ελληνικής επανάστασης, και στο οποίο «οι Ηγεμόνες διαδήλωσαν ότι θεωρούν νομικώς άκυρον και αποκηρυκτέαν παρά των αρχών του Δημοσίου Δικαίου της Ευρώπης, πάσαν υποτιθέμενην μεταρρύθμισιν πραγματοποιουμένην δια κινήματος ή ανοικτής βίας».
Με τη δημιουργία του ελληνικού κράτους προέκυψε το θέμα του ορισμού της ημερομηνίας πανελλήνιου εορτασμού της επετείου της εθνεγερσίας. Η 22α Φεβρουαρίου, ημερομηνία έναρξης της επανάστασης από τον Υψηλάντη στο Ιάσιο, δεν ήταν κατάλληλη, αφενός διότι το κίνημα εκείνο δεν είχε αίσιο τέλος, αφετέρου διότι δεν σηματοδοτούσε κάτι για το τμήμα του ελληνικού χώρου που ελευθερώθηκε και στο οποίο διεξήχθη το κύριο μέρος του αγώνα. Από τις ημερομηνίες των γεγονότων που προαναφέραμε πολλές θα μπορούσαν να επιλεγούν. Η 17η Μαρτίου ή η 21η Μαρτίου που ξεσηκώθηκαν η Μάνη και τα Καλάβρυτα αντίστοιχα. Η 23η Μαρτίου, ημέρα απελευθέρωσης της Καλαμάτας της πρώτης μεγάλης πόλης που ελευθερώθηκε, ημέρα της συγκρότησης του πρώτου οργάνου του νέου κράτους που ήταν η Μεσσηνιακή Σύγκλητος και ημέρα της σύνταξης του πρώτου επίσημου εγγράφου, της Προκήρυξης προς τις ευρωπαϊκές δυνάμεις. Η 23η Σεπτεμβρίου, ημέρα απελευθέρωσης της Τρίπολης που αποτελούσε το διοικητικό κέντρο της Πελοποννήσου. Όλες αυτές θεωρήθηκαν ημερομηνίες με τοπικό ενδιαφέρον, οι οποίες δεν συμβόλιζαν κάτι κοινό για όλο το έθνος.
Επί Καποδίστρια, ως ημέρα εθνικής επετείου γιορταζόταν η Πρωτοχρονιά, διότι την 1η Ιανουαρίου 1822 είχε ψηφιστεί από την Α΄ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου το «Προσωρινό Πολίτευμα της Ελλάδος» και θεωρήθηκε ως η ημέρα έναρξης της νομικής ύπαρξης του Ελληνικού κράτους. Ο εορτασμός συνεχίστηκε επί αντιβασιλείας και επί Όθωνα αλλά υπήρχε ένα ζήτημα σχετικά με το συμβολισμό της ημέρας. Δηλαδή υπενθύμιζε πως η Α΄ Εθνοσυνέλευση είχε δημιουργήσει ένα δημοκρατικό Σύνταγμα που προέβλεπε την διάκριση των εξουσιών σε βουλευτικό, εκτελεστικό και δικαστικό, και εκλογή της αντιπροσωπευτικής αρχής (κυβέρνησης), θέματα στα οποία ο Όθωνας αντιδρούσε καθώς δεν δεχόταν να παραχωρήσει Σύνταγμα.
Το 1835 ο πρωθυπουργός και υπουργός εσωτερικών Ιωάννης Κωλέττης πρότεινε η εθνική επέτειος να εορτάζεται στις 25 Μαρτίου, ημέρα του Ευαγγελισμού, καθώς ήταν μια από τις ημερομηνίες που είχε προταθεί ως ημέρα έναρξης, κατά τη μυστική σύσκεψη των Φιλικών της Πελοποννήσου στη Βοστίτσα (Αίγιο) στις 26-30/1/1821. Ο Κωλέττης ετοίμασε το σχετικό διάταγμα «Περί κανονισμού Εθνικών Εορτών, Αγώνων και Πανηγύρεων» αλλά πριν προλάβει να υπογραφτεί ήρθε σε σύγκρουση με τον Άρμανσπεργκ (1787-1853), ο οποίος μετά την ενηλικίωση του Όθωνα στις 9/5/1835 διορίστηκε πρωθυπουργός. Ο Κωλέττης τοποθετήθηκε πρέσβης της Ελλάδας στη Γαλλία, δηλαδή εξορίστηκε με τιμές.
Όμως, η ιδέα άρεσε και το 1837 για πρώτη φορά εορτάστηκε άτυπα η επέτειος της εθνεγερσίας μαζί με την εορτή του Ευαγγελισμού, επί πρωθυπουργίας του Βαυαρού νομικού Ιγνάτιου Ρούντχαρτ (1790-1838). Το επόμενο έτος ο (και πρωθυπουργός από 8/12/1837) Όθωνας με το βασιλικό διάταγμα 980 της 15ης Μαρτίου 1838, το οποίο εισηγήθηκε ο υπουργός εσωτερικών Γεώργιος Γλαράκης (1789-1855), καθιέρωσε να εορτάζεται επίσημα η επέτειος έναρξης του αγώνα της ανεξαρτησίας την ημέρα του Ευαγγελισμού.
Το ιστορικό κείμενο του Β.Δ. 980/15(27)-3-1838 έχει ως εξής:
«Όθων, ελέω Θεού βασιλεύς της Ελλάδος, επί τη προτάσει της Ημετέρας επί των Εκκλησιαστικών κ.τ.λ. Γραμματείας, θεωρήσαντες ότι η ημέρα της 25ης Μαρτίου, λαμπρά καθ’ εαυτήν εις πάντα Έλληνα δια την εν εαυτή τελουμένην εορτήν του Ευαγγελισμού της Υπεραγίας Θεοτόκου, είναι προσέτι λαμπρά και χαρμόσυνος διά την κατ’ αυτήν έναρξιν του υπέρ της ανεξαρτησίας αγώνος του Ελληνικού Έθνους, καθιερούμεν τηv ημέραν ταύτην εις τo διηνεκές ως ημέραν Εθνικής Εορτής και διατάττομεν τηv διαληφθείσαν Ημετέραν Γραμματείαν να δημοσιεύση και ενεργήση τo παρόν διάταγμα».
Βέβαια ανεξάρτητα με το σκεπτικό του Β.Δ., η ημερομηνία είναι καθαρά συμβολική, αφού όπως είδαμε την 25η Μαρτίου 1821 η επανάσταση είχε ήδη ξεκινήσει. Το 1838, πρώτη χρονιά εφαρμογής του διατάγματος, ο εορτασμός ήταν πανηγυρικός. Πρωί-πρωί κανονιοβολισμοί και μουσική ανήγγειλαν την έναρξη των εκδηλώσεων. Στη δοξολογία που έγινε στο ναό της Αγ. Ειρήνης στην οδό Αιόλου μετέβησαν οι βασιλείς ντυμένοι με εθνικές ενδυμασίες, συνοδευόμενοι από την κυβέρνηση και πολλούς επισήμους. Πλήθος κόσμου είχε συγκεντρωθεί στους δρόμους, πολλοί είχαν έρθει από τα γύρω χωριά κρατώντας σημαίες και λάβαρα. Ακολούθησε γλέντι με νταούλια και ζουρνάδες στην πλατεία Ανακτόρων (έξω από την παλιά Βουλή, το σημερινό Ιστορικό Μουσείο).
Τα πρώτα χρόνια ο εορτασμός πέρασε από δυσκολίες. Το 1840 και το 1841 φοιτητές και παλιοί αγωνιστές διαμαρτυρήθηκαν για τον παραγκωνισμό τους από τους Βαυαρούς στρατιώτες και οργάνωσαν διαδήλωση. Μάλιστα το 1840 τέλεσαν ξεχωριστή δοξολογία στο ναό της Καπνικαρέας. Ο εορτασμός της εθνικής εορτής μαζί με τη θρησκευτική διευκόλυνε πολύ τους Έλληνες που ήταν ακόμα υπόδουλοι, οι οποίοι στους ναούς και στα σχολεία με την ευκαιρία της εορτής του Ευαγγελισμού έκαναν αναφορές στον αγώνα της εθνεγερσίας των Ελλήνων καλλιεργώντας τις προσδοκίες των υπόδουλων για απελευθέρωση.
Η μόνη χρονιά που οι δύο εορτασμοί δεν συνέπεσαν ήταν το 1923. Τη χρονιά αυτή καθιερώθηκε το νέο ημερολόγιο από την ελληνική πολιτεία, που είχε διαφορά 13 ημέρες από το παλαιό. Με νόμο η επόμενη μέρα της 15ης Φεβρουαρίου ορίστηκε η 1η Μαρτίου, διαγράφοντας έτσι 13 ημέρες. Όμως, η εκκλησία δεν υιοθέτησε την αλλαγή. Έτσι στις 25 Μαρτίου 1923 εορτάστηκε η εθνική επέτειος ενώ η εορτή του Ευαγγελισμού εορτάστηκε 13 ημέρες αργότερα. Το επόμενο έτος η Εκκλησία της Ελλάδος ανακοίνωσε πως προσαρμόζει το εκκλησιαστικό ημερολόγιο με το πολιτικό από τις 10 Μαρτίου 1924, την οποία άλλαξε σε 23 Μαρτίου.
Έτσι συνεχίστηκε ο κοινός εορτασμός της εθνικής με την θρησκευτική εορτή. Η αλήθεια είναι πως με την αλλαγή του ημερολογίου περιπλέκεται ο συλλογισμός της καθιέρωσης της 25ης Μαρτίου ως ημέρας έναρξης του αγώνα της ανεξαρτησίας. Και τούτο διότι η 25η Μαρτίου του σημερινού ημερολογίου αντιστοιχεί στις 12 Μαρτίου 1821, ημέρα που δεν είχε ξεκινήσει καμιά επαναστατική ενέργεια στην κυρίως Ελλάδα. Έτσι κι αλλιώς όμως η 25η Μαρτίου είναι πλέον ένα σύμβολο. Σύμβολο του αγώνα που ξεκίνησε ένα μικρό έθνος πριν από δυο αιώνες να αποκτήσει τον έλεγχο της χώρας όπου ζούσε επί χιλιετίες. Ενός αγώνα που κατέληξε στη δημιουργία ενός μικρού πυρήνα, από τον οποίο με διαδοχικές διευρύνσεις κατά τον 19ο και τον 20ο αιώνα προήλθε το σημερινό ελληνικό κράτος.
ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΑΠΟ https://belitsosquarks.blogspot.com/
